Những điều thực tế, hữu ích thường khó làm, còn những thứ viển vông, dễ gây ấn tượng lại thường chỉ là trò loè đời. Vẽ chó, vẽ ngựa khó vì ai cũng biết rõ hình dạng của chúng, vẽ không giống sẽ bị chê ngay. Nhưng vẽ ma quỷ thì dễ, vì chẳng ai thấy mà đối chứng. Trong cuộc sống, những người chuyên làm việc thiết thực, dù giản dị nhưng có ích, đáng quý hơn những kẻ chỉ thích phô trương, lập dị để thu hút sự chú ý mà không mang lại giá trị gì.
Biết xấu hổ để mà sửa mình là bước đầu của sự tiến bộ. Người đánh xe chỉ nhờ lời răn của vợ mà thay đổi được tính cách, từ đó mở ra con đường thăng tiến. Vẻ vang không nằm ở vị trí cao hay thấp, mà ở cách mỗi người đối nhân xử thế. Nếu chỉ có chút danh phận mà đã kiêu căng, tự mãn, thì sẽ chẳng bao giờ đạt được thành tựu lớn. Kẻ có chí luôn khiêm nhường, kẻ tầm thường mới dễ tự đắc.
Câu chuyện nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tu thân: biết học hỏi điều hay, sửa đổi điều dở, trân trọng lời khuyên chân thành và tránh xa kẻ nịnh hót. Người quân tử cầu tiến, còn kẻ tiểu nhân thì tự mãn, thích lời khen giả dối. Sống đúng đắn hay lầm lạc, suy cho cùng, đều do chính bản thân mỗi người lựa chọn.
Lời bình:
Tình mẹ con thiêng liêng, loài vật còn thấu, huống chi là con người! Vượn con vì thương mẹ mà chết, càng khiến ta suy ngẫm về lòng hiếu thảo. Người có thể quên ơn sinh thành dưỡng dục sao?
Giữ chữ tín là phẩm chất quý giá của bậc quân tử. Duyên Lăng Quí Tử không vì sự mất mát mà quên đi ý định ban đầu, cũng không vì tham tiếc mà dối lòng mình. Chữ “tín” quý hơn cả bảo kiếm, một lời hứa trong tâm cũng đáng được thực hiện đến cùng. Đó mới là đạo nghĩa khiến người đời kính trọng.
Người tính không bằng trời tính. Thầy kiện giỏi bày mưu tính kế cho người khác mà không ngờ chính mình lại bị sắp đặt trong một ván cờ oan trái. Cái khéo của con người đôi khi cũng không sánh nổi với những xoay vần của số phận. Bận lo tính toán cho thiên hạ, rốt cuộc lại không giữ được hạnh phúc của chính mình.
Người làm vua mà cho rằng mình luôn đúng, không ai sánh bằng, ấy là dấu hiệu của sự suy vong. Kẻ trị nước cần biết lắng nghe, biết trọng hiền tài, bởi một người dù thông tuệ đến đâu cũng không thể sáng suốt bằng cả tập thể. Vua Sở Trang Vương lo lắng vì quần thần không ai giỏi hơn mình, còn Vũ Hầu lại hớn hở khi điều đó xảy ra. Chính sự khác biệt trong tư duy ấy quyết định sự hưng thịnh hay suy vong của một vương triều.
Ham lợi trước mắt, dễ mất cả về sau. Văn Công ham đánh nước Vệ, không ngờ nước mình cũng bị kẻ khác dòm ngó. Ông lão bừa ruộng dùng câu chuyện khéo léo để nhắc nhở: trước khi ra tay với người khác, phải lo giữ vững chính mình. Nếu chỉ mải mê với lòng tham mà không đề phòng hậu họa, thì chẳng khác nào “thả mồi bắt bóng”, rốt cuộc mất cả chì lẫn chài.
Lời bình:
Xây dựng thì khó, phá hoại thì dễ. Một người có tài, dù được trọng dụng, cũng phải đối mặt với nhiều kẻ ghen ghét. Nếu không khéo léo trong cư xử, không được lòng những kẻ cận thần, thì sớm muộn cũng bị cô lập và mất đi chỗ đứng. Muốn bền vững, không chỉ cần có tài, mà còn phải biết dung hòa với người xung quanh.
Câu chuyện phản ánh bản tính thiên vị, cảm tính của con người trong yêu ghét. Khi yêu, mọi lỗi lầm đều được bỏ qua hoặc thậm chí trở thành điều đáng khen ngợi. Khi ghét, ngay cả việc bình thường cũng bị quy thành tội lỗi. Điều này nhắc nhở ta cần giữ sự công tâm, khách quan trong cách nhìn nhận con người và sự việc, không để tình cảm cá nhân làm lu mờ lý trí.
Lấy đức báo oán, biến thù thành bạn. Khi bị hại, nếu ta trả thù thì oán thù càng chồng chất. Nhưng nếu ta đối đãi bằng lòng nhân hậu, ta không chỉ hóa giải hận thù mà còn cảm hóa được đối phương. Chuyện tưới dưa chính là bài học sâu sắc về lòng bao dung, về cách biến mâu thuẫn thành cơ hội hòa giải, đem lại lợi ích cho cả đôi bên.
Lời bình:
Linh hoạt trong ứng đối là một dạng trí tuệ. Thiệu không cố chấp vào một câu trả lời cứng nhắc, mà tùy vào hoàn cảnh để đưa ra đáp án hợp lý. Danh lợi trong đời cũng như vậy, không nên bám víu vào một cách nhìn cố định, mà phải biết uyển chuyển, thích ứng với tình thế.
Hiếu thảo không chỉ là vâng lời, mà còn là biết bảo vệ chính mình để cha mẹ không mang tội. Tăng Sâm vì muốn cha yên lòng mà cam chịu, nhưng nếu vì thế mà gặp nguy hiểm, há chẳng phải khiến cha day dứt suốt đời sao? Người con hiếu phải khéo léo uốn nắn sai lầm của cha mẹ mà vẫn giữ tròn đạo nghĩa.
Người điên không biết mình điên, kẻ mê muội không tự thấy lầm lạc. Khi chìm trong sai lầm, con người vẫn ngỡ mình đúng, vẫn vui vẻ lao vào nguy hiểm mà không hay biết. Chỉ khi tỉnh ngộ mới thấy hối tiếc, mới nhận ra chân lý. Nhưng nếu quá mê muội, quá cố chấp, thì chẳng những không chịu thay đổi mà còn chống đối những ai muốn giúp mình. Thức tỉnh sớm chừng nào, tránh khổ chừng ấy.
Sự bí ẩn tạo nên uy thế, nhưng khi bị lộ rõ giới hạn, kẻ mạnh hơn sẽ chẳng còn e sợ. Ban đầu, con hổ sợ lừa vì không hiểu rõ nó, nhưng khi biết lừa chỉ có một thế đá, hổ liền khinh thường và dễ dàng hạ gục nó. Trong cuộc sống, nếu không không ngừng rèn luyện, chỉ dựa vào một chút tài mọn ban đầu, sớm muộn cũng sẽ bị kẻ khác vượt qua và đánh bại.
Danh lợi đối với bậc chân nhân chỉ là bụi trần. Hứa Do không màng thiên hạ, cũng chẳng để vướng bận tai nghe những chuyện phàm tục. Sự thanh cao của ông không chỉ ở chỗ từ chối ngôi báu, mà còn ở chỗ xem lời mời ấy là điều ô uế, đến mức phải rửa tai. Còn Sào Phủ, không chỉ tôn trọng lựa chọn của Hứa Do, mà còn cao hơn một bậc khi giữ sự thanh sạch cho cả con trâu, không để nó uống nước đã bị “ô nhiễm” bởi câu chuyện quyền lực. Đây chính là phẩm cách siêu phàm của bậc ẩn sĩ, xem danh vọng như phù vân, chỉ giữ lòng thanh tịnh mà sống an nhiên.
Lời bình:
Nhẫn nhịn là cách hóa giải mọi chuyện êm đẹp. Ngưu Hoằng không nổi giận hay trách mắng, mà giữ thái độ điềm tĩnh, khiến sự việc vốn to hóa nhỏ, nhỏ hóa không. Khi sự đã rồi, nóng nảy chỉ làm hỏng việc, bình tĩnh mới là cách giải quyết khôn ngoan.
Lời bình:
Nhân từ mà không kèm nghiêm minh, rộng ban ơn mà không xét công trạng, tất đưa đất nước đến chỗ suy vong. Một vị vua sáng suốt cần biết cân bằng giữa khoan dung và kỷ cương, thưởng phạt phải công minh, có như vậy mới giữ được thiên hạ bền lâu.
Dùng mưu mẹo để che mắt thiên hạ chỉ là giả dối nhất thời, không thể tồn tại lâu dài. Hai con rắn cõng nhau chỉ đánh lừa được người đời trong chốc lát, nhưng bản chất vẫn là rắn. Kẻ gian trá có thể lợi dụng mưu mẹo để qua mắt người khác, nhưng sớm muộn cũng bị lật tẩy. Chỉ có sự chân chính và ngay thẳng mới có thể đứng vững lâu dài.
Dư luận có sức mạnh ghê gớm, ngay cả lòng tin vững chắc cũng có thể bị lung lay. Bà mẹ Tăng Sâm ban đầu tin con tuyệt đối, nhưng khi tin đồn lặp đi lặp lại, bà cũng không khỏi hoảng sợ. Lời nói sai sự thật, nếu được nhiều người truyền tụng, cũng dễ trở thành “sự thật” trong mắt thiên hạ. Vì vậy, con người cần giữ lòng tỉnh táo, nhưng cũng phải biết đề phòng sức ép của dư luận.
Lời bình:
Giữ mình thanh cao hay thuận theo thời thế? Đây là câu hỏi muôn thuở của bậc hiền sĩ. Khuất Nguyên chọn trong sạch đến cùng, thà chết chứ không chịu vấy bẩn. Ông lão đánh cá lại theo lẽ tự nhiên, biết linh hoạt tùy thời. Giữa hai lối sống ấy, không có đúng sai tuyệt đối, chỉ tùy vào chí hướng của mỗi người.
