Giữ trọn đạo trung tín, không quên cội nguồn, ấy là phẩm chất của bậc quân tử. Chung Nghi dù bị bắt làm tù nhân vẫn giữ vững cốt cách, không vì cảnh ngộ mà thay lòng đổi dạ. Lời nói có chừng mực, giữ đạo trung dung, vừa tôn kính quân vương nước mình, vừa thể hiện phẩm chất đáng trọng. Chính sự kiên định ấy đã khiến nước Tấn thay đổi thái độ, từ chỗ giam cầm đến trọng đãi, trả về nước để lo việc hòa hiếu.
Sinh tử là lẽ tự nhiên, hiểu thấu thì lòng an. Viên Thủ Trung dùng quan tài con để nhắc nhở bản thân về cái chết, từ đó buông bỏ tham vọng, sống thanh thản. Người đời nếu biết suy xét sâu xa, ắt sẽ bớt mê mải trong danh lợi mà tìm về chân giá trị.
Câu chuyện phê phán tư tưởng ỷ lại, lười biếng, chỉ trông chờ may mắn thay vì nỗ lực làm việc. Thành công không thể đến từ sự ngồi chờ, mà phải do chính mình tạo ra. Nếu chỉ mong lặp lại vận may mà không chịu lao động, cuối cùng sẽ trắng tay.
Lời bình:
Bình tĩnh, điềm đạm mới là sức mạnh thực sự. Ban đầu, con gà chọi còn non nớt, dễ bị kích động, nhưng qua rèn luyện, nó đạt đến cảnh giới vững vàng, khiến đối thủ tự sợ hãi mà thua. Trong cuộc sống, người có bản lĩnh không phải là kẻ hăng hái nóng nảy, mà là người trầm ổn, tự tin, không bị ngoại cảnh lay chuyển.
Nghĩa công nặng hơn tình riêng. Người đàn bà trong câu chuyện dạy ta một bài học sâu sắc: giữa tình thân và đạo nghĩa, khi buộc phải lựa chọn, nghĩa lớn phải đặt lên trên. Chính lòng trung nghĩa của bà đã khiến quân Tề e ngại, giúp nước Lỗ tránh được chiến tranh. Một xã hội muốn vững bền phải có những con người biết hy sinh lợi ích cá nhân để bảo toàn đại nghĩa.
Thực và mộng đôi khi khó phân biệt. Người kiếm củi bắt được hươu mà tưởng là mộng, kẻ lấy hươu lại tin mình đang tỉnh. Ngay cả quan xử cũng lấy giấc mộng làm căn cứ, cuối cùng vua Trịnh cũng đành chịu. Con người nhiều khi bị chính suy nghĩ của mình đánh lừa, thực tế trước mắt mà vẫn hoang mang. Đúng hay sai, tỉnh hay mê, rốt cuộc chỉ tùy vào cách mỗi người nhìn nhận.
Lời bình:
Kiên trì và quyết tâm có thể chiến thắng mọi trở ngại. Ngu Công dẫu già yếu nhưng không nản lòng, dốc sức dời núi với niềm tin vào thế hệ sau. Người có chí lớn không sợ gian nan, người thiếu kiên nhẫn mới tự bó buộc mình trong giới hạn. Câu chuyện khuyên ta đừng ngại khó, đừng sợ việc lớn, chỉ cần bền lòng thì việc gì cũng có thể làm được.
Chức tước chỉ là tạm thời, phẩm giá mới là vĩnh cửu. Quan vị có thể cao, nhưng khi mất đi, chỉ còn lại danh tiếng. Người quân tử không lấy phẩm trật mà tự hào, mà phải lấy phẩm hạnh làm nền tảng. Nếu chỉ mải mê danh lợi nhất thời mà quên đi giá trị lâu dài của đạo đức, thì đến khi chức vụ không còn, cũng chẳng để lại gì cho đời. Chính phẩm giá con người mới là thứ lưu truyền muôn đời, không bị thời gian bào mòn.
Thanh liêm là đức lớn của bậc làm quan. Dương Chấn không chỉ từ chối nhận vàng, mà còn dùng đạo lý để thức tỉnh kẻ tặng quà. Ông hiểu rằng danh dự và sự trong sạch là tài sản quý giá hơn mọi của cải. Quan tham chỉ để lại tai tiếng, quan liêm để lại tấm gương sáng cho muôn đời.
Lời bình:
Bậc sĩ phu trọng đạo nghĩa hơn bổng lộc, coi phẩm giá hơn quyền thế. Nhan Súc thẳng thắn, không khuất phục trước quyền uy, giữ vững nhân cách cao quý của kẻ sĩ. Đối với bậc quân tử, vinh hoa không sánh bằng sự thanh cao, giàu sang không đổi được khí tiết.
Lời bình:
Chí lớn không lụi tàn theo năm tháng. Mã Viện dù nghèo khó hay giàu sang, vẫn giữ vững ý chí kiên cường. Làm trai phải có hoài bão, sống nghĩa khí, chết vẻ vang, chứ không phải chỉ biết giữ của hay an nhàn hưởng lạc.
Câu chuyện cho thấy tâm lý tự nhiên của con người và muôn loài: dễ nghi ngờ, e dè trước sự thay đổi bất ngờ. Nó nhắc nhở ta rằng khi nhìn nhận sự vật, sự việc, cần có cái nhìn thấu đáo, không nên vội vàng phán xét chỉ dựa vào bề ngoài.
Lòng yêu ghét thiên lệch có thể dẫn đến hành động tàn nhẫn, ngay cả với chính những gì mình sinh ra. Câu chuyện lợn mẹ giết lợn con là một ẩn dụ sâu sắc về sự thiên vị và lòng ích kỷ trong con người. Khi chỉ biết nhìn bằng hình thức bên ngoài hoặc lợi ích cá nhân, tình thân cũng có thể bị chà đạp, lời thề cũng có thể bị phản bội.
Không phải lúc nào cũng có thể dùng tài trí mà thắng được cường bạo. Mạnh Thường Quân muốn sang Tần, nhưng không lường hết hiểm họa. Tô Tần khéo dùng hình ảnh pho tượng đất và pho tượng gỗ để nhắc nhở: khi gặp biến, tượng đất vẫn về với đất, còn tượng gỗ thì trôi dạt vô định. Nếu bước vào đất Tần, Mạnh Thường Quân có thể không còn đường lui, bởi vua Tần là kẻ “nuốt lời như cơm bữa.” Biết dừng đúng lúc cũng là một loại trí tuệ.
Câu chuyện đề cao sự tỉnh táo, biết mình, biết người. Làm điều phải không chỉ là bắt chước hành động của người khác, mà quan trọng hơn là hiểu rõ bản thân và hoàn cảnh để đưa ra quyết định đúng đắn. Người thực sự khôn ngoan không cố gắng gượng ép mình theo khuôn mẫu của người khác, mà tìm cách phù hợp nhất để giữ vững đạo đức và danh dự.
Đời người là một hành trình không ngừng nghỉ của trách nhiệm và bổn phận. Dù ở vị trí nào làm tôi, làm con, làm chồng, làm bạn hay làm nông dân đều có những nghĩa vụ phải gánh vác. Chỉ khi nằm xuống, con người mới thực sự buông bỏ tất cả. Vì thế, khi còn sống, hãy tận tâm với vai trò của mình, sống có ý nghĩa, để khi đến lúc nghỉ ngơi vĩnh viễn, lòng không còn gì nuối tiếc.
Muôn vật trong trời đất đều cùng sinh ra, không có kẻ nào là chủ, kẻ nào là tớ. Con người tự cho mình quyền làm chủ muôn vật, nhưng thực chất cũng chỉ là một phần trong quy luật sinh tồn. Mạnh hiếp yếu, lớn nuốt nhỏ, chẳng qua chỉ là sự cạnh tranh của muôn loài, không phải thiên mệnh. Nếu cho rằng trời sinh ra mọi thứ để phục vụ con người, thì cũng phải chấp nhận rằng hổ, sói, ruồi, muỗi tồn tại để hưởng thụ con người. Hiểu được lẽ này, con người nên khiêm nhường, sống hài hòa với vạn vật, thay vì xem mình là trung tâm của vũ trụ.
Lời bình:
Chính sự quốc gia cũng như việc nhà, nếu không chu toàn thì phải nhận trách nhiệm. Khi hỏi về kẻ bội tín với bạn bè hay quan lại thất trách, vua dễ dàng phán xét. Nhưng khi đối diện với trách nhiệm của chính mình, ông lại né tránh. Người lãnh đạo không thể chỉ đòi hỏi kẻ khác làm tròn bổn phận, mà trước hết phải làm gương bằng chính sự công minh và tận tụy của mình.
Lòng tham có thể khiến con người trở nên vô lý và bất chấp lẽ phải. Câu chuyện phê phán những kẻ lợi dụng hoàn cảnh để trục lợi, đồng thời nhắc nhở ta phải biết phân biệt đúng sai, không để lòng tham làm mờ lý trí.
Câu chuyện châm biếm những kẻ tham lam, không biết liêm sỉ, thậm chí còn biện hộ cho hành vi sai trái của mình. Nó cũng nhắc nhở rằng sự gian dối, dù che giấu hay công khai, đều đáng chê trách. Người chân chính không tìm cách chiếm đoạt mà phải biết giữ gìn phẩm hạnh và lẽ công bằng.
Liêm sỉ là nền tảng của nhân cách con người. Nếu không có liêm thì tham lam vô độ, nếu không có sỉ thì việc xấu xa nào cũng dám làm. Một xã hội suy vong khi người ta xem thường liêm sỉ, nhưng trong thời loạn vẫn có bậc chính trực giữ vững phẩm hạnh. Câu chuyện của Nhan Chi Suy nhắc nhở rằng đừng chạy theo danh lợi phù phiếm mà đánh mất phẩm giá. Học vấn chân chính không phải để cầu vinh hoa, mà để rèn đức, giữ mình.
