Lời bình:
Người quân tử biết vui trong hành động, kẻ tiểu nhân chìm trong lo sợ. Khi chưa làm, họ vui vì có chí hướng; khi làm được, họ vui vì đã hoàn thành. Ngược lại, kẻ tiểu nhân mãi lo lắng, không hưởng trọn niềm vui, vì lúc nào cũng sợ mất đi điều mình có. Tâm thế quyết định niềm vui hay nỗi sợ của mỗi người.
Sống hay chết đều là lẽ tự nhiên, không thể cưỡng cầu. Người đời mến sống mà sợ chết, hoặc chán đời mà mong chết sớm, đều là những suy nghĩ lệch lạc. Quan trọng là sống thuận theo tự nhiên, an nhiên với mỗi chặng đường của đời người. Nếu đã sống, hãy sống trọn vẹn với ý nghĩa của nó; nếu đến lúc phải chết, cũng đừng cưỡng cầu hay sợ hãi. Thái độ thản nhiên trước sinh tử mới là cảnh giới của bậc trí giả.
Kẻ yếu cần biết mình, kẻ mạnh cần có đức. Tử Sản hiểu rõ thế nào là hợp lễ, thế nào là hình thức rỗng tuếch. Ông không vì chuộng hư danh mà lập đàn phô trương, bởi điều đó chỉ tổ bộc lộ sự yếu thế của nước nhỏ mà chẳng thêm ích lợi gì.
Lo những điều viển vông chỉ tự làm khổ mình. Anh người nước Kỷ lo trời sập, đất long, nhưng thực chất đó là những điều vượt ngoài khả năng con người. Chỉ khi hiểu rõ lẽ tự nhiên, biết an trú trong hiện tại, ta mới có thể sống thảnh thơi. Người thông minh không lo những chuyện không thể kiểm soát, mà tập trung làm tốt những gì trong tầm tay.
Khéo léo đến đâu cũng không bằng hữu ích. Người thợ mất ba năm để làm một chiếc lá dó giả, dù giống thật đến mức không ai phân biệt được, nhưng rốt cuộc chỉ là vật trang trí, không có giá trị thực tiễn. Trong khi đó, cây cối tự nhiên chỉ cần một mùa là phủ xanh cả đất trời. Tài năng nếu không phục vụ lợi ích chung, thì chỉ là trò tiêu khiển vô nghĩa.
Người làm việc nghĩa không nên nản lòng dù thiên hạ thờ ơ. Cũng như người cày ruộng nuôi cả nhà, càng ít người làm việc thiện thì những người có lòng lại càng phải nỗ lực hơn. Câu chuyện khẳng định ý chí kiên định, không bị lay chuyển bởi sự thờ ơ của người đời.
Lời bình:
Họa phúc khôn lường, lòng người nên giữ thản nhiên. Việc tưởng là xấu có thể dẫn đến điều tốt, việc tưởng là tốt lại có thể mang theo tai họa. Bởi vậy, đừng vội mừng, cũng đừng vội lo, hãy giữ tâm bình thản trước mọi biến đổi của cuộc đời.
Án Tử đã khéo léo dùng lời lẽ để xoay chuyển cơn thịnh nộ của vua mà không làm mất thể diện của ông. Thay vì trực tiếp phản đối, ông mượn cớ để dẫn dắt vua suy xét và tự nhận ra sai lầm. Đây chính là nghệ thuật can gián khéo léo, giúp giữ vững chính nghĩa mà không đối đầu trực diện, tránh được hậu họa cho bản thân mà vẫn đạt được mục đích.
Lời bình:
Thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi. Nhờ sự nghiêm khắc của mẹ, Khấu Chuẩn mới thay đổi, trở thành bậc hiền tài. Bài học đau thương ngày nhỏ chính là nền tảng giúp ông thành danh.
Đời người không thể chỉ mưu cầu hưởng thụ một phía. Kẻ giàu có ban ngày lo lắng tích lũy, ban đêm lại mơ cảnh khốn cùng. Người nghèo khó ban ngày vất vả, ban đêm lại tìm được niềm vui trong giấc mơ. Sướng khổ vốn đắp đổi, quan trọng là biết bằng lòng và giữ tâm an nhiên. Họ Doãn khi hiểu ra điều đó, mới có thể sống nhẹ nhàng hơn, bớt tham vọng mà cũng bớt khổ đau.
Gốc rễ của loạn lạc là sự ích kỷ, còn hòa bình đến từ tình yêu thương. Khi ai cũng chỉ nghĩ cho mình, không quan tâm đến người khác, thì xung đột tất yếu xảy ra. Muốn thiên hạ yên bình, cần bắt đầu từ lòng yêu thương, đặt lợi ích chung lên trên lợi ích riêng. Một xã hội mà cha con, vua tôi, anh em, bề trên bề dưới đều biết yêu thương nhau, thì sẽ không còn tranh đấu, không còn loạn lạc.
Tham lợi nhỏ dễ mất lợi lớn. Công Nghi Hưu không nhận cá không phải vì không thích, mà vì hiểu rõ hậu quả của việc nhận quà biếu. Ông chọn giữ thanh liêm để bảo vệ vị trí lâu dài, thay vì vì chút lợi trước mắt mà đánh mất tất cả. Kẻ ham lợi nhỏ sẽ sa ngã, người biết giữ mình mới có thể bền lâu.
Lời bình:
Câu chuyện nhắc nhở ta về lòng trân quý những điều cũ, không chỉ vì giá trị vật chất mà còn vì kỷ niệm, thói quen và tình cảm gắn bó với chúng. Trong cuộc sống, có những thứ tưởng chừng nhỏ bé nhưng lại mang ý nghĩa sâu sắc, đáng để ta trân trọng và gìn giữ.
Danh lợi chẳng đáng để đánh đổi tự do. Trang Tử ví mình như con rùa sống, thà kéo lê đuôi giữa bùn đất còn hơn chết mà được tôn thờ. Bởi lẽ, sống tự tại, ung dung còn quý hơn trăm lần vinh hoa gò bó.
Thành hay bại, suy hay thịnh, tất cả đều do con người quyết định. Một quốc gia suy vong không phải vì mệnh trời, mà do chính những kẻ cầm quyền bất nhân, mê muội, không biết sửa lỗi. Cũng như nước sông Thương Lang, trong hay đục là tự nó quyết định số phận của mình. Con người cũng vậy, nếu không biết giữ mình, tự hủy hoại thì chẳng thể trách ai khác.
Lời bình:
Ngụy biện “hai phải” chỉ đem lại lợi ích cho kẻ giảo hoạt, còn người ngay thật thì chịu thiệt. Đặng Tích không giải quyết tranh chấp mà chỉ lợi dụng cả hai bên, biến sự việc thành trò mặc cả. Công lý không thể dựa trên sự lươn lẹo, mà phải dựa vào lẽ công bằng và lòng chính trực. Những kẻ như Đặng Tích chỉ khiến xã hội thêm hỗn loạn, dân chúng thêm khổ sở.
Cái “ngu” của Ngu Công thực chất là sự thấu hiểu thời thế. Khi pháp luật không nghiêm, kẻ mạnh lấn át kẻ yếu, thì người dân chỉ còn cách nhẫn nhịn để tránh chuốc thêm thiệt hại. Nhưng chính từ câu chuyện nhỏ này, vua Hoàn Công và Quản Trọng đã nhận ra sự bất cập trong chính trị và quyết tâm sửa đổi. Một vị minh quân, một hiền thần không chỉ giỏi cai trị, mà còn biết lắng nghe dân chúng để chỉnh đốn phép nước.
Khoan dung có thể cảm hóa lòng người. Vua Trang Vương không vì chuyện nhỏ mà làm nhục kẻ dưới, lại khéo léo bảo toàn danh dự cho bề tôi. Nhờ đó, ông dung người mà được báo, giữ người mà được trung. Kẻ chịu ơn sẽ tận trung báo đáp, chính nhờ lòng khoan dung mà vua Sở có được một bề tôi dũng cảm, lập công to cho nước.
Sự vật tự nó không đáng sợ, chỉ có tâm trí con người mới quyết định điều đó. Hoàn Công vì tin vào quỷ mà sinh bệnh, cũng vì tin vào điềm lành mà khỏi bệnh. Tâm tưởng sao, cảnh giới vậy. Người mạnh mẽ làm chủ suy nghĩ thì không bị ngoại cảnh lung lay, kẻ yếu đuối lại tự ràng buộc mình trong nỗi sợ hãi do chính mình tạo ra.
Ngũ Viên ôm mối thù sâu nặng, vì cha mà quyết làm mất nước Sở. Tuy hiếu với cha, nhưng lại phụ với nước, lấy tư thù mà hại chung đại cục, khó tránh khỏi điều đáng chê. Trong khi đó, Thân Bao Tư hết lòng vì nước, lấy sự nhẫn nhịn, kiên trì mà cứu được vua Sở, giữ vững giang sơn. Không quyền, không thế, chỉ bằng tấm lòng trung kiên và sự bền bỉ, ông đã khiến nước Tần ra tay cứu viện. Đó chính là sự tận trung đến mức quên cả danh lợi, làm việc lớn mà không cầu báo đáp – một tấm gương chân chính của bề tôi trung nghĩa.
Mọi sự vật, hiện tượng đều có mối quan hệ nhân quả. Chuông có thể kêu là nhờ dùi đánh, nhưng dùi đánh vào chuông mới tạo ra tiếng, vậy thì tiếng kêu là kết quả của cả hai yếu tố. Trong cuộc sống, không nên nhìn nhận vấn đề một cách phiến diện, mà cần xét đến tổng thể và mối quan hệ tương tác giữa các yếu tố.
