Câu chuyện ca ngợi lòng thủy chung, hy sinh của người vợ và sự trân trọng, nghĩa tình của người chồng. Trong quan hệ vợ chồng, sự chân thành và tận tâm sẽ tạo nên sự gắn kết bền chặt. Đồng thời, nó cũng ngụ ý rằng tình yêu đích thực không chỉ dựa vào lời hứa mà còn thể hiện qua hành động kiên quyết và chân thành.
Mọi trật tự xã hội đều bắt đầu từ việc mỗi người làm tròn bổn phận của mình. Khi vua xứng bậc minh quân, tôi trung thành tận tụy, cha từ con hiếu, thì nước yên, nhà vững. Nếu ai nấy đều lơ là trách nhiệm, đạo lý suy đồi, xã tắc tất loạn. Chính danh không chỉ là danh xưng, mà còn là trách nhiệm và đạo nghĩa mà danh ấy gánh vác.
Lời bình:
Giữ nghĩa đến cùng có khi lại thành bi kịch. Bá Di và Thúc Tề trung với nhà Thương, giữ tiết nghĩa mà không chịu thừa nhận triều đại mới. Thế thời đổi thay, đạo lý cũng phải tùy theo thời thế mà ứng biến. Giữ nghĩa mà vẫn hành xử khéo léo thì mới bảo toàn được thân và giúp ích cho đời. Quá cố chấp, chỉ tự đẩy mình vào đường cùng.
Sinh tử thuận theo tự nhiên. Trang Tử xem cái chết nhẹ như mây gió, không bị ràng buộc bởi lễ nghi, không phân biệt diều hâu hay sâu bọ hưởng thụ thân xác. Cái quan trọng không phải là hình thức tang lễ, mà là tâm thái khi đối diện với sinh tử. Người hiểu đạo không níu kéo, không thiên lệch, chỉ thuận theo lẽ trời mà an nhiên ra đi.
Lòng trung trực và ý chí kiên định có thể cảm hóa cả bậc quân vương. Sử Ngư không chỉ dùng lời nói mà còn dùng chính cái chết để răn vua, khiến vua Linh Công phải hối cải. Điều đó cho thấy, chính trực và dũng khí có thể tạo ra sự thay đổi, dù trong hoàn cảnh khắc nghiệt nhất.
Giận hay không là do tâm mình. Khi chiếc thuyền không có người, người lái đò chẳng bực tức. Nhưng khi biết có người, lòng liền nổi sân. Sự việc không đổi, chỉ tâm đổi mà thôi. Nếu có thể buông bỏ tư tâm, sống an nhiên tự tại, thì còn ai làm ta phiền muộn?
Cái đáng sợ nhất không phải là kẻ xa lạ, mà chính là kẻ đồng loại, người đồng nghề. Kẻ mạnh có thể hại kẻ yếu, nhưng những mưu mô hiểm độc nhất thường đến từ những người cùng chí hướng, cùng vị thế. Tranh giành quyền lợi, ganh ghét lẫn nhau – đó mới là nỗi sợ lớn nhất trong đời. Người ngoài có thể làm ta tổn thương, nhưng chính người gần gũi mới có thể đẩy ta vào chỗ nguy hiểm nhất.
Câu chuyện chê trách thói cứng nhắc, bảo thủ, không biết tùy thời ứng biến. Sự vật, hoàn cảnh luôn thay đổi, nếu chỉ giữ suy nghĩ cố chấp mà không linh hoạt thích nghi, con người sẽ rơi vào sai lầm và thất bại.
Dựa vào kẻ khác để giữ yên vận mệnh thì chẳng khác nào trao số phận mình vào tay người. Mạnh Tử đã chỉ ra rằng, sức mạnh thật sự đến từ nội lực chứ không phải từ sự nhún nhường trước cường quyền. Nếu biết lo cho dân, củng cố nền tảng vững chắc thì dù gặp nguy biến cũng không sợ. Đây là bài học không chỉ cho bậc quân vương mà còn cho mỗi người: tự lực cánh sinh mới là con đường bền vững nhất.
Chiêu Hề Tuất không có thực quyền, nhưng nhờ thế của vua mà người đời phải khiếp sợ. Cũng như con cáo đi bên cạnh hổ, hưởng oai hùm mà tưởng mình là chúa tể. Kẻ dựa vào quyền thế người khác để hống hách, dọa nạt thiên hạ chỉ là kẻ hữu danh vô thực, một khi mất đi chỗ dựa, sẽ lộ rõ bản chất yếu hèn. Bài học rút ra: quyền lực thực sự đến từ bản thân, không phải từ sự vay mượn, dựa dẫm.
Câu chuyện cho thấy cảm xúc con người dễ bị chi phối bởi hoàn cảnh và sự tưởng tượng. Khi chưa thật sự chạm tới điều gì, lòng ta có thể tràn đầy xúc động, nhưng khi đối diện với thực tế, cảm xúc ấy lại trở nên phai nhạt. Điều này cũng phản ánh một thực tế rằng những gì ta mong nhớ, kỳ vọng thường đẹp hơn khi còn trong tâm tưởng.
Lời bình:
Lắng nghe lời phê bình là cách giúp chính quyền sửa sai và dân được yên ổn. Tử Sản hiểu rằng ý kiến của dân chúng là “thuốc chữa” cho người cầm quyền, giúp họ điều chỉnh chính sách hợp lý hơn. Chặn miệng dân không khiến bất mãn biến mất, mà chỉ đẩy nó đến chỗ bùng nổ. Câu chuyện khuyên ta biết tiếp thu lời góp ý, lấy đó làm nền tảng để cải thiện bản thân và xã hội.
Người làm vua nếu không giữ đạo trị nước, thì phần thưởng có hậu đến đâu cũng không cứu vãn được vận mệnh đất nước. Câu nói của người đánh cá không chỉ đơn thuần là lời khuyên mà còn là một triết lý sâu sắc về cách làm vua: tôn kính trời đất, giữ vững biên cương, yêu dân, giảm sưu thuế. Khi ấy, không cần ban thưởng riêng ai, mà tất cả dân chúng đều được hưởng phúc. Một bậc minh quân không nên mải mê thú vui riêng mà quên đi trọng trách lớn lao của mình.
Câu chuyện dạy ta cách ứng xử khéo léo trong đời: biết bằng lòng với hoàn cảnh, giữ lễ độ khiêm nhường, thận trọng trong hành động và suy nghĩ kỹ trước khi nói. Khi thực hành những điều này, con người sẽ có được sự an nhiên, không lo sợ trong mọi mối quan hệ.
Lời bình:
Trị dân cần cân bằng giữa khoan dung và nghiêm khắc. Nếu quá khoan dung, dân sinh nhờn luật; nếu quá nghiêm khắc, dân sinh oán thán. Sự hòa hợp giữa hai yếu tố này mới tạo nên một chính quyền vững mạnh. Khổng Tử đã nhấn mạnh rằng khoan và nghiêm không mâu thuẫn, mà cần hỗ trợ lẫn nhau để giữ xã hội ổn định.
Lúc nguy khó mới rõ lòng người. Khi chạy loạn, ai cũng lo cho bản thân, nhưng Hoa Hâm lại trọng nghĩa hơn mạng sống. Trước lo tránh nhận người lạ vì sợ bất trắc, nhưng khi đã cùng đường, ông coi người ấy là bạn, không bỏ rơi dù trong cơn hoạn nạn. Đó là sự thấu hiểu nhân nghĩa một cách sâu sắc – biết rõ chữ “nghĩa” mà không vì chữ “lợi” mà quên đi.
Không phải cứ có sức mạnh là có thể hành động ngay, mà cần biết chờ thời cơ, biết lợi dụng thế cục để đạt kết quả tối ưu. Biện Trang nếu xông vào ngay, có thể mất sức mà không thắng được hổ, nhưng nhẫn nại đợi thời, để hổ tự hại nhau, thì vừa ít tốn công, vừa đạt lợi ích lớn. Trong cuộc đời, có những việc không cần vội vã, mà cần biết quan sát, biết đợi đúng lúc, đúng thời, mới có thể giành được thắng lợi trọn vẹn.
Việc nhỏ có thể báo hiệu điều lớn. Họ Công Sách quên con sinh trong lễ tế, chứng tỏ đã lơ là với bổn phận, cẩu thả trong việc quan. Khổng Tử nhìn từ một sai sót nhỏ mà đoán được hậu quả lớn. Người làm quan mà không cẩn trọng, không giữ trọn lễ nghĩa, thì mất chức là điều tất yếu. Kẻ bất cẩn trong điều nhỏ, khó mà chu toàn việc lớn.
Cùng một hoàn cảnh, nhưng cách nhìn nhận khác nhau sẽ dẫn đến kết quả khác nhau. Người bi quan chỉ thấy mất mát, người lạc quan biết cách biến mất thành được. Bật Tử Tiện hiểu rằng làm quan không chỉ là gánh nặng mà còn là cơ hội để thực hành đạo lý, giúp đỡ gia đình và gắn kết bạn bè. Đó chính là tâm thế của bậc quân tử.
Hạnh phúc chân chính không nằm ở quyền lực hay giàu sang, mà ở sự bình yên, thanh thản và giá trị của bản thân. Ba điều vui của bậc quân tử là gia đình yên ấm, tâm hồn thanh sạch, và sự nghiệp giáo hóa nhân tài. Đây không chỉ là niềm vui cá nhân mà còn là nền tảng cho xã hội thịnh vượng. Người biết đủ với ba điều ấy mới thật sự an nhiên giữa cuộc đời.
Câu chuyện châm biếm thói tranh chấp nhỏ nhặt mà quên đi nguy cơ lớn hơn. Trong cuộc sống, nếu chỉ mải mê đấu đá vì lợi ích trước mắt mà không nhìn xa trông rộng, con người dễ rơi vào cảnh tự hại chính mình. Biết đoàn kết, tương trợ mới có thể cùng tồn tại lâu dài.
