Trong cái nhìn của Thiền sư Thích Nhất Hạnh, bạo lực không phải là kẻ thù, mà là hệ quả của vô minh và khổ đau. Người gieo lựu đạn cũng là người bị thương, người sát hại cũng là người đang bị giam trong oán hận. Vì thế, giải pháp không phải là kết tội, mà là hiểu, là thương, là tháo gỡ từng trái lựu đạn trong lòng người, bằng sự có mặt, bằng tiếng nói hòa bình, bằng tha thứ sâu xa.
Dư âm bài thơ là một vầng sáng: trách nhiệm thuộc về tất cả chúng ta, bởi “gia đình con người” không có biên giới. Khi một thân người ngã xuống vì bạo lực, thì tất cả nhân loại đều bị tổn thương. Vì vậy:
“Vững cánh” là một lời thì thầm, mà cũng là một tiếng chuông cảnh tỉnh. Nó nói với ta rằng: dù có từng trú trong giáo đường yên tĩnh, dù đã từng an ổn dưới ánh nắng mùa xuân, rồi sẽ đến lúc ta phải bước đi – vì đời đang rét buốt, vì nhân gian cần hơi ấm, và vì trong ta có một sức mạnh đang chờ được gọi tên.
Thiền sư không chỉ làm thơ, mà đang thuyết pháp bằng thi ca. Trong Vô khứ lai từ, ngài giúp ta buông bỏ ảo tưởng về một cái ngã thường hằng, về một “quê nhà” để trở về. Ngài nhắc ta rằng, quê nhà đích thực không ở trong không gian hay thời gian, mà nằm nơi cái thấy không phân biệt, nơi cái tâm rỗng rang không còn vướng mắc.
Một bài thơ ngắn, nhưng là một tuyên ngôn sống. Một cánh hải âu vờn nắng, nhưng mang trong mình tâm nguyện của vạn kiếp trở lại. Và trong mỗi hạt mưa đang rơi, trong mỗi đứa trẻ đang cười – Thiền sư đang có mặt. Chúng tôi sẽ trở lại hoài.
“Tuyên ngôn của con người không khuất phục” không phải là một tuyên ngôn gào thét, cũng không nhằm khơi dậy sự phản kháng bằng thù hận. Đó là tuyên ngôn của một tâm hồn vững như núi, mềm như nước, dám đứng giữa cả hai làn đạn mà vẫn giữ được một trái tim không biến dạng. Trong lòng thế kỷ hai mươi đầy vết thương, Thiền sư không chỉ viết thơ – ông viết một con đường.
Qua “Tôi thấy em nơi sân nghèo cô nhi viện”, Thiền sư Thích Nhất Hạnh không chỉ cho ta thấy một bức tranh hiện thực tàn khốc của chiến tranh, mà còn mở ra một không gian đạo lý, nơi ta buộc phải nhìn lại sự vô tâm, sự im lặng và trách nhiệm của mình. Thơ ông không kêu gọi bằng giọng cao vút, mà thấm vào tim bằng sự dịu dàng, tận tuỵ – như một bậc thầy lặng lẽ khơi sáng từ bi bằng cách nhìn thẳng vào sự thật.
“Tiếng gọi” không đến từ một nơi xa xôi, mà đến từ ngay tiếng lá rung trong gió, hơi ấm của chén trà, hình ảnh một người thân yêu đã từng đi qua đời ta, và từ sự sống quanh mình – vốn vẫn đang nhẹ nhàng thì thầm:
“Ta có mặt đây, hãy dừng lại và lắng nghe.”
“Không cười cũng không khóc
Cũng vẫn là ngu phu
Cười cười và khóc khóc
Nở thêm hoa cho đời”
Ở thời đại hôm nay, khi con người lại đứng giữa những ngã ba đóng mở mới – của công nghệ, của bản ngã, của chiến tranh và tha hóa – thì bài thơ này không cũ đi, mà càng trở nên như một tiếng đập cánh cần thiết: để nhắc ta nhớ rằng, tất cả chìa khóa mở cửa vẫn nằm trong tay mình, và nếu ta lắng nghe được tiếng chân xưa vang động, ta sẽ kịp quay về – tỉnh thức.
Cái chết là một phần của sự sống, nếu được nhìn bằng tâm không phân biệt.
Trong thời đại hôm nay, khi tiếng súng vẫn còn vang vọng ở nhiều nơi, “Thịt da và gạch ngói” vẫn là lời cảnh tỉnh và là tiếng chuông đánh thức từ bi trong lòng mỗi người. Hãy biết quý thịt da. Hãy biết thương gạch ngói. Bởi khi một mái chùa sụp đổ, khi một đứa trẻ bị tước đi tiếng cười, toàn thể nhân loại đều mất mát.
Bài thơ là một lời thiền nhắc nhẹ, rằng đời sống không cần phải mang đầy nghiêm trọng hay thống khổ mới là sâu sắc. Ngay trong cái “không” vô ngôn, trong phút giây thầm lặng, trong giọt mưa rơi – ta có thể gặp lại chính mình, thoát ra khỏi khổ đau, không phải bằng cách trốn tránh nó, mà bằng cái nhìn thẳng vào nó với tâm không còn vọng động.
“Sáng nay em đi” không phải là một bài thơ tiễn biệt thông thường. Ẩn trong từng câu, từng hình ảnh là một triết lý sống rất sâu của Thiền sư Thích Nhất Hạnh: hãy đi, hãy vươn lên, nhưng đừng quên nơi từng che chở mình; hãy rời khỏi chốn an toàn, nhưng đừng rời bỏ lòng biết ơn. Chính lòng biết ơn ấy sẽ là đôi cánh nâng ta bay cao mà không đánh mất mình.
Với giọng thơ giản dị, đầy chất thiền và thấm đẫm tình người, Thầy Nhất Hạnh đã để lại cho chúng ta một bức tranh quê – không nằm trong không gian địa lý, mà là trong hơi thở chánh niệm, trong khả năng tiếp xúc với hiện tại một cách sâu sắc.
“Pháp thể hằng hữu” là một lời mời dịu dàng: hãy dừng lại một chút, lắng nghe ánh nắng, đọc trang sách bằng cả trái tim, ngồi bên bờ sông mà không vội vã. Khi đó, ta sẽ nhận ra: không cần đi đâu xa, không cần tìm kiếm điều lớn lao, bởi pháp thể – cái sâu xa, bất tử đang có mặt ngay trong khoảnh khắc này, trong dòng trôi này, trong từng trang sách cười.
Trong “Pháp giới thực ấn”, Thiền sư không kêu gọi nổi dậy bằng biểu tình hay súng đạn. Ông kêu gọi giữ lại ánh sáng tỉnh thức trong từng hành động, từng hơi thở, vì chỉ cần một người giữ được bàn tay úp xuống mặt bàn – vững chãi và từ bi – thì cả pháp giới còn có thể được cứu độ.
“Những giọt không” không phải chỉ là bài thơ – nó là một bài thiền quán, một cách để nhìn lại chính mình. Đôi khi ta không cần làm gì cả. Chỉ cần trở về hơi thở, thảnh thơi, ngồi yên, để thấy những giọt không trong lòng mình đang rơi. Và chính trong sự không đó – không tranh đoạt, không tìm kiếm – thuyền ta mới có thể sang được bờ kia.
“Nhập lưu” là một bài thơ sâu sắc về sự thực hành thiền quán trong chính đời sống đang chuyển động. Không cần rút lui khỏi thế gian, không cần cầu mong một cõi vĩnh hằng. Chỉ cần ngồi xuống thật yên, thấy rõ mọi sự sinh diệt, thấy rõ chuyến tàu đang đi – thì dù đang ở giữa đường, ta vẫn đã đến.
Không cần tiếng chuông, không cần lời thuyết giảng – chỉ cần dừng lại, lắng nghe, cảm nhận – ta có thể chạm vào nơi sâu nhất của sự sống. Bài thơ như một nốt nhạc nhẹ cuối ngày, ru ta về với bến an lành – nơi “thuyền trăng” vẫn đợi, và “hồn mùa” vẫn ấm.
Trong thế giới hiện đại, mưa dễ bị xem như một phiền toái. Nhưng với người có chánh niệm, như thiền sư, cơn mưa trở thành một thông điệp, một cánh cổng mở ra chiều sâu nội tâm. Và ở đó, quê hương vẫn còn, mẹ vẫn còn, không ngoài kia, mà trong trái tim ta – nơi chưa từng vắng bóng yêu thương.
