Mọi sự đều quy về chân như 

Từ không hiện có, có không thông
Có có không không rốt cuộc đồng.
Phiền não Bồ-đề vốn chẳng khác
Chân như vọng niệm thảy đều không.
Thân như cảnh huyễn, nghiệp như bóng
Tâm tợ gió đưa, tánh tợ bồng.
Đừng hỏi tử sanh, ma với Phật
Các sao hướng Bắc, nước về Đông.

(Bản dịch của Thiền sư Thích Thanh Từ)

*

Chân Như Giữa Dòng Biến Dịch

Tuệ Trung Thượng Sĩ, bậc thiền giả uyên áo của Trúc Lâm, đã để lại cho đời những vần thơ siêu thoát, dẫn dắt con người về với bản thể chân thật. “Mọi sự đều quy về chân như” không chỉ là một bài thơ mà còn là một lời khai thị, mở ra cánh cửa vào cảnh giới vô ngại của tâm.

Khởi đầu bài thơ, Thượng Sĩ đặt ra nghịch lý tưởng như đối lập nhưng kỳ thực hòa đồng:

Từ không hiện có, có không thông
Có có không không rốt cuộc đồng.

Cái có và cái không chẳng phải hai bờ ngăn cách, mà chỉ là những phương diện của một thực tại. Nhìn sâu vào bản chất, không có gì thực sự sinh ra hay mất đi – tất cả chỉ là sự biểu hiện của chân như.

Tiếp đó, Thượng Sĩ chỉ rõ:

Phiền não Bồ-đề vốn chẳng khác
Chân như vọng niệm thảy đều không.

Con người thường mê mải chạy theo vọng niệm, cho rằng phiền não là chướng ngại, còn giác ngộ là một trạng thái tách biệt. Nhưng kỳ thực, phiền não và Bồ-đề như hai mặt của tấm gương, không có gì là riêng lẻ. Khi nhận ra bản chất rỗng lặng của mọi sự, ngay cả vọng tưởng cũng không còn ràng buộc.

Thân người, nghiệp báo, tâm niệm – tất cả đều như huyễn:

Thân như cảnh huyễn, nghiệp như bóng
Tâm tợ gió đưa, tánh tợ bồng.

Thân xác này chẳng khác chi một giấc mộng, nghiệp báo như bóng theo hình, tâm thức đổi thay như gió thổi qua đồng cỏ. Trong dòng chảy bất tận ấy, đâu là điểm tựa chân thật?

Câu kết của bài thơ là một cái nhìn rộng mở:

Đừng hỏi tử sanh, ma với Phật
Các sao hướng Bắc, nước về Đông.

Sống hay chết, thiện hay ác, Phật hay ma – tất cả chỉ là những khái niệm do tâm thức phân biệt. Cũng như sao Bắc vẫn luôn ở phương Bắc, nước vẫn chảy xuôi về Đông, vạn vật vận hành theo tự tính của nó. Cái nhìn này đưa con người ra khỏi mọi chấp trước, để thấy rằng mọi sự vốn tự nhiên, không có gì cần phải níu giữ hay trăn trở.

Tuệ Trung Thượng Sĩ không khuyên ta tìm kiếm một cõi tịnh độ xa vời, cũng không bắt ta phủ nhận thực tại. Ngài chỉ nhẹ nhàng gợi mở: hãy nhìn sâu vào bản chất của mọi sự, buông bỏ những vọng tưởng hư huyễn, để nhận ra rằng ngay trong phiền não đã có hạt giống của giác ngộ, ngay trong sinh tử đã ẩn tàng chân như.

Mọi sự rồi cũng quy về chân như – lặng lẽ mà tròn đầy.

*

Tuệ Trung Thượng Sĩ (1230-1291), tên thật là Trần Tung, là một thiền sư lỗi lạc đời Trần, đồng thời là anh trai của Trần Hưng Đạo. Ông không chỉ giỏi binh pháp, từng góp công lớn trong kháng chiến chống Nguyên Mông, mà còn là bậc cao tăng với tư tưởng thiền học sâu sắc. Tuệ Trung không ràng buộc vào hình thức tôn giáo mà đề cao sự tự tại, xem Phật tính vốn sẵn trong mỗi người.

Tác phẩm Tuệ Trung Thượng Sĩ Ngữ Lục ghi chép những lời dạy và bài kệ của ông, thể hiện tinh thần thiền phá chấp, tự nhiên mà thâm sâu. Ảnh hưởng của Tuệ Trung đã đặt nền móng quan trọng cho sự phát triển của Thiền phái Trúc Lâm sau này.

Viên Ngọc Quý