Vì Tiền
Tú Xương
Vì chưng chẳng có, hoá thân hèn,
Hổ với anh em, chúng bạn quen.
Thuở trước chơi bời còn quyến luyến,
Bây giờ đi lại dám mon men!
Giàu sang, âu yếm, tình quen thuộc,
Bần tiện, thờ ơ, dạ bạc đen.
Ví khiến trong tay tiền bạc có
Nói dơi nói chuột, chán người khen.
*
“Vì Tiền” – Tấm Gương Phản Chiếu Hiện Thực Xã Hội
Bài thơ “Vì Tiền” của Tú Xương là một áng thơ trào phúng sâu cay, phơi bày một hiện thực xã hội nhức nhối: sức mạnh chi phối của đồng tiền đối với nhân cách và quan hệ con người. Với ngôn từ giản dị nhưng thâm thúy, bài thơ gợi lên nỗi niềm đau đáu về giá trị con người trong bối cảnh xã hội mà tiền bạc trở thành thước đo duy nhất.
Nỗi đau của một con người “hèn” vì không có tiền
Mở đầu bài thơ, Tú Xương bộc bạch:
“Vì chưng chẳng có, hoá thân hèn,
Hổ với anh em, chúng bạn quen.”
Tâm trạng của tác giả hiện lên đầy uất ức và xót xa. Không có tiền, con người bỗng hóa hèn mọn trong mắt người đời. Những mối quan hệ từng thân thiết, giờ đây trở thành gánh nặng của sự xấu hổ. Lời thơ không chỉ thể hiện sự tự ti của một con người nghèo khó mà còn là lời oán thán với xã hội nơi đồng tiền lấn át tình nghĩa.
Tác giả, một người tài năng và từng được trọng vọng, giờ đây cảm thấy mình như kẻ đứng bên lề:
“Thuở trước chơi bời còn quyến luyến,
Bây giờ đi lại dám mon men!”
Những mối quan hệ trước đây tràn đầy tình cảm, giờ đã phai nhạt. Chỉ vì không có tiền, con người trở nên xa lạ với cả những người từng thân quen. Đằng sau giọng thơ chua xót là nỗi đau vì sự đổi thay của lòng người trước sự hiện diện hay thiếu vắng của vật chất.
Đồng tiền – Kẻ định đoạt tình cảm con người
Tú Xương tiếp tục phê phán sự thay đổi thái độ của con người khi đối diện với giàu nghèo:
“Giàu sang, âu yếm, tình quen thuộc,
Bần tiện, thờ ơ, dạ bạc đen.”
Xã hội hiện lên như một bức tranh đen tối, nơi sự giàu sang đem lại sự yêu thương và quen thuộc, còn sự nghèo khó chỉ nhận lại thờ ơ và lạnh nhạt. Lòng người bị tiền bạc làm cho đổi thay, sự chân thành trở thành thứ xa xỉ. Câu thơ vừa là lời phê phán, vừa là tiếng thở dài của một con người phải đối mặt với hiện thực phũ phàng.
Câu kết của bài thơ đầy chua chát và cay đắng:
“Ví khiến trong tay tiền bạc có,
Nói dơi nói chuột, chán người khen.”
Ở đây, Tú Xương châm biếm một cách sâu cay: nếu có tiền, ngay cả những điều vô lý hay tệ hại nhất cũng có thể nhận được sự tán dương. Đồng tiền trở thành quyền năng tối thượng, làm méo mó cả lẽ phải và lòng người. Lời thơ hàm chứa sự khinh ghét và mỉa mai dành cho một xã hội sùng bái đồng tiền đến mức bất chấp.
Thông điệp và giá trị của bài thơ
Bài thơ “Vì Tiền” không chỉ là tiếng lòng của riêng Tú Xương mà còn là bức thông điệp gửi đến mọi thời đại. Đồng tiền, khi trở thành thước đo duy nhất, không chỉ làm băng hoại đạo đức mà còn khiến con người đánh mất đi giá trị đích thực của tình cảm.
Dưới lớp vỏ trào phúng và châm biếm, bài thơ còn mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Tú Xương muốn cảnh tỉnh rằng, giá trị con người không nên được định đoạt bởi vật chất. Tình nghĩa, sự chân thành và đạo đức mới là nền tảng để xây dựng một xã hội tốt đẹp.
Kết luận
“Vì Tiền” là một tác phẩm tiêu biểu cho giọng thơ trào phúng của Tú Xương. Bài thơ không chỉ phản ánh sự suy thoái đạo đức của xã hội đương thời mà còn để lại bài học sâu sắc về giá trị con người. Đọc bài thơ, ta không chỉ cảm nhận được tài năng thơ ca của Tú Xương mà còn thấu hiểu nỗi lòng và triết lý nhân sinh của ông – một triết lý luôn hướng đến sự công bằng và nhân ái.
*
Tú Xương – Nhà thơ tài hoa của đất nước trong buổi giao thời
Tú Xương, tên thật là Trần Tế Xương, tự Mặc Trai, hiệu Mộng Tích, sinh ngày 5 tháng 9 năm 1870 tại Nam Định, là một trong những nhà thơ lớn của Việt Nam. Dù cuộc đời ông ngắn ngủi, chỉ vỏn vẹn 37 năm, nhưng di sản văn chương mà ông để lại đã trở thành biểu tượng độc đáo của giai đoạn giao thời đầy biến động trong lịch sử dân tộc.
Bối cảnh lịch sử và cuộc đời
Sinh ra trong thời kỳ đất nước lâm vào cảnh mất mát đau thương dưới ách đô hộ của thực dân Pháp, cuộc đời Trần Tế Xương là chứng nhân của những chuyển biến xã hội khốc liệt. Ngay từ nhỏ, ông đã bộc lộ sự thông minh và tài hoa hiếm có. Câu đối “Đình tiền ngũ sắc hoa” mà cậu bé 10 tuổi Uyên đối lại bằng “Lung trung bách thanh điểu” đã báo hiệu một trí tuệ xuất chúng.
Tuy nhiên, bức tranh hiện thực xã hội mà ông trải qua lại đầy xám xịt. Những lần thi cử không thành, cuộc sống nghèo khó, và cảnh nước mất nhà tan đã tạo nên những dòng thơ vừa trữ tình, vừa trào phúng, đậm chất hiện thực trong sáng tác của ông.
Gia đình – Hình bóng bà Tú
Gia đình của Tú Xương cũng là một phần không thể tách rời trong cuộc đời và thơ ca của ông. Vợ ông, bà Phạm Thị Mẫn, là một phụ nữ tần tảo, chịu thương chịu khó, gánh vác mọi công việc để nuôi gia đình. Bà Tú đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận trong thơ của ông, như một biểu tượng cho phẩm hạnh của người phụ nữ Việt Nam xưa.
Bài thơ Thương vợ là lời tri ân chân thành mà ông dành cho người vợ thân yêu:
Quanh năm buôn bán ở mom sông,
Nuôi đủ năm con với một chồng.
Những câu thơ giản dị nhưng đầy cảm động đã khắc họa hình ảnh người phụ nữ hy sinh, chịu đựng trong mọi khó khăn, vất vả vì gia đình.
Tài năng thơ ca – Vị tổ sư của thơ trào phúng Việt Nam
Thơ văn của Tú Xương được đánh giá cao bởi sự kết hợp hài hòa giữa trào phúng, hiện thực và trữ tình. Với thể loại thơ Đường luật, phú, câu đối, hát nói… ông không chỉ tái hiện bức tranh xã hội lố lăng, đầy rẫy sự bất công và sa đọa của chế độ thực dân phong kiến, mà còn thể hiện những cảm xúc chân thật, nỗi đau đời và tình yêu thương đối với gia đình.
Tú Xương không ngại dùng giọng điệu châm biếm sắc bén để đả kích tầng lớp quan lại ăn chơi, xa hoa và những con người chạy theo vật chất. Thơ ông vừa là tiếng cười, vừa là tiếng khóc, vừa là tiếng thét đau đớn cho hiện thực bi thương.
Những đóng góp của ông được Xuân Diệu đánh giá là:
“Ông nghè ông thám vô mây khói,
Đứng lại văn chương một tú tài.”
Di sản và ảnh hưởng
Tuy không có những tác phẩm được xuất bản khi còn sống, nhưng thơ văn của Tú Xương đã trở thành di sản quý giá, được sưu tầm và lưu truyền qua nhiều thế hệ. Ông không chỉ là một nhà thơ, mà còn là một trí thức có trách nhiệm với xã hội, với dân tộc.
Sự nghiệp thơ văn của Tú Xương như một ngọn lửa mãi cháy sáng trong lòng người đọc, khiến ta cảm phục trước tài năng, đồng thời trân trọng hơn giá trị của lòng yêu nước, tình yêu gia đình và sự đấu tranh không ngừng nghỉ cho công lý.
Viên Ngọc Qúy.
