Phận anh nghèo
Nguyễn Công Trứ
Nói phô nghe cũng giỏi con giai
Vì nỗi không tiền hóa dở ngài
Khôn khéo dễ hầu bưng khắp miệng
Khen chê thôi cũng gác ngoài tai
Tính quen mặt đó, đà ghe kẻ
Song biết lòng cho, dễ mấy ai?
Đã thế thời thôi thôi mặc thế
Đi lâu rồi mới biết đường dài.
*
“Phận Anh Nghèo” – Tâm Sự Người Quân Tử Trong Cảnh Bần Hàn
Nguyễn Công Trứ, bậc tài tử phong lưu của văn học Việt Nam, không chỉ để lại những áng thơ ca tráng lệ về chí làm trai, mà còn khắc họa sâu sắc hình ảnh con người trong cảnh nghèo khó. Bài thơ “Phận Anh Nghèo” là lời tự sự chân thành, chất chứa nỗi niềm của một người quân tử phải đối diện với sự khắc nghiệt của đời sống, đồng thời là thông điệp sâu sắc về nhân cách và bản lĩnh trước nghịch cảnh.
Nỗi niềm của phận nghèo
Mở đầu bài thơ, Nguyễn Công Trứ nói về sự trớ trêu của cuộc đời:
“Nói phô nghe cũng giỏi con giai,
Vì nỗi không tiền hóa dở ngài.”
Tác giả tự nhận mình là người có tài, nhưng nghèo khó đã làm lu mờ tất cả. Câu thơ như lời than nhẹ, vừa chua xót vừa phẫn uất, cho thấy rõ thực trạng xã hội khi giá trị con người bị đánh giá bằng của cải thay vì phẩm hạnh hay tài năng. “Không tiền hóa dở ngài” là sự thật nghiệt ngã mà nhiều người phải đối mặt, nơi nghèo khó không chỉ làm con người bị coi thường mà còn hạn chế cả cơ hội để thể hiện bản thân.
Bản lĩnh quân tử trước miệng đời
Tuy nghèo, nhưng người quân tử không vì thế mà cúi đầu trước đời:
“Khôn khéo dễ hầu bưng khắp miệng,
Khen chê thôi cũng gác ngoài tai.”
Hai câu thơ thể hiện rõ thái độ kiên định của Nguyễn Công Trứ trước dư luận. Ông ý thức rằng, trong xã hội, miệng đời luôn là thứ không thể làm vừa lòng tất cả. Thay vì chạy theo sự khen chê của người khác, ông chọn cách giữ gìn bản ngã, sống ngay thẳng và không để những lời thị phi làm lay chuyển tâm hồn mình.
Sự cô đơn trong hành trình hiểu lòng người
Đến giữa bài thơ, tác giả chạm đến một nỗi niềm quen thuộc:
“Tính quen mặt đó, đà ghe kẻ,
Song biết lòng cho, dễ mấy ai?”
Dù nhiều người có thể “quen mặt,” nhưng những ai thật sự hiểu và chia sẻ lòng mình thì lại rất hiếm. Đây là lời tâm sự thấm thía về sự cô đơn của con người, nhất là trong cảnh bần hàn. Chỉ những lúc khó khăn nhất, ta mới thực sự biết được ai là người đồng hành chân thành.
Triết lý cuộc sống: Thời gian sẽ trả lời tất cả
Hai câu kết của bài thơ:
“Đã thế thời thôi thôi mặc thế,
Đi lâu rồi mới biết đường dài.”
Nguyễn Công Trứ khuyên người đời hãy để thời gian trả lời mọi vấn đề. Thay vì than trách hay cố thay đổi những điều không thể, hãy để dòng chảy cuộc đời tự nhiên diễn ra. Câu thơ không chỉ là lời khuyên dành cho người nghèo mà còn là bài học cho tất cả chúng ta: sự kiên nhẫn và niềm tin vào bản thân chính là chìa khóa để vượt qua thử thách.
Thông điệp sâu sắc từ bài thơ
“Phận Anh Nghèo” không chỉ là tiếng lòng của Nguyễn Công Trứ mà còn là lời nhắn nhủ đến mọi người:
Giữ vững bản lĩnh: Dù nghèo khó, con người vẫn phải giữ gìn phẩm giá và không để tiền bạc định đoạt giá trị bản thân.
Hiểu lòng người: Trong nghịch cảnh, ta mới thật sự nhận ra ai là người tri âm, tri kỷ.
Tin vào thời gian: Cuộc đời là một hành trình dài, và chỉ qua thời gian, chân giá trị của mỗi người mới được bộc lộ.
Kết luận
Nguyễn Công Trứ đã viết nên “Phận Anh Nghèo” không chỉ để nói lên nỗi lòng của chính mình mà còn để truyền cảm hứng cho những người đang đối mặt với khó khăn. Qua từng câu thơ, ông khéo léo nhắc nhở chúng ta rằng nghèo khó không phải là điều đáng sợ nhất, mà đáng sợ hơn cả là mất đi nhân cách và niềm tin vào cuộc sống. Để rồi, khi thời gian trôi qua, người quân tử vẫn đứng vững, bởi họ hiểu rõ: con đường dài mới là nơi chứng minh bản lĩnh thực sự.
*
Nguyễn Công Trứ – Một Nhà Chính Trị, Quân Sự và Thi Sĩ Tài Hoa của Đại Nam
Nguyễn Công Trứ (1778–1858), tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt hiệu Hi Văn, là một trong những nhân vật nổi bật của triều đại nhà Nguyễn. Ông không chỉ là một nhà chính trị, quân sự tài năng mà còn là một nhà thơ có phong cách độc đáo, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Tiểu sử và sự nghiệp
Nguyễn Công Trứ sinh ngày 19/12/1778 tại Quỳnh Côi, Thái Bình, trong một gia đình có truyền thống học vấn và làm quan. Cha ông, Nguyễn Công Tấn, là tri phủ Tiên Hưng, và mẹ ông, bà Nguyễn Thị Phan, cũng xuất thân từ một gia đình danh giá.
Từ nhỏ, Nguyễn Công Trứ nổi tiếng học giỏi và sáng tác thơ văn. Sau nhiều năm dùi mài kinh sử, mãi đến năm 41 tuổi, ông mới đỗ Giải nguyên và bắt đầu sự nghiệp làm quan dưới triều Nguyễn. Trải qua nhiều chức vụ quan trọng như Tri huyện Đường Hào, Tư nghiệp Quốc Tử Giám, Tổng đốc Hải Yên, và thậm chí đến Thượng thư, Nguyễn Công Trứ nổi bật trong cả lĩnh vực hành chính và quân sự.
Dẫu vậy, cuộc đời làm quan của ông không ít thăng trầm. Ông từng bị giáng chức và cách tuột làm lính thú, nhưng sau đó lại được trọng dụng nhờ tài năng và những đóng góp to lớn trong kinh tế và quân sự.
Những đóng góp nổi bật
Kinh tế
Nguyễn Công Trứ là người có công lớn trong việc khai hoang và phát triển kinh tế ở Bắc Bộ. Ông là người tiên phong chiêu mộ dân nghèo, đắp đê lấn biển, lập ấp ở các vùng Kim Sơn (Ninh Bình) và Tiền Hải (Thái Bình). Những huyện này không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn thể hiện tầm nhìn chiến lược lâu dài của ông.
Quân sự
Trong lĩnh vực quân sự, Nguyễn Công Trứ nổi bật với vai trò dẹp loạn và bảo vệ triều đình. Ông đã dẹp yên các cuộc khởi nghĩa như Phan Bá Vành (1827), Nông Văn Vân (1833), và giặc Khánh (1835). Ông cũng góp công lớn trong cuộc chiến chống Xiêm La (1841–1845). Dù tuổi cao, năm 1858, khi thực dân Pháp tấn công Đà Nẵng, ông vẫn xin vua Tự Đức cho ra trận, thể hiện tinh thần yêu nước đến cùng.
Thơ ca và con người
Nguyễn Công Trứ là một thi nhân xuất chúng với phong cách ngông nghênh, hào sảng. Thơ ông phản ánh tư tưởng sâu sắc về nhân tình thế thái, về danh lợi và cuộc sống. Dù chán chường với chốn quan trường, ông luôn yêu đời, sống tự do, phóng khoáng.
Những bài thơ như “Kiếp sau xin chớ làm người”, “Nào nào! Thằng nào sợ thằng nào” hay các bài hát ca trù như “Bỡn nhân tình” không chỉ thể hiện tài năng văn chương mà còn khắc họa một nhân cách độc đáo, táo bạo.
Ngay cả ở tuổi già, Nguyễn Công Trứ vẫn sống đời ngạo nghễ, nổi tiếng với việc cưỡi bò thay ngựa, kết hôn ở tuổi 73 và làm thơ đối đáp đầy hóm hỉnh.
Tưởng nhớ
Với những đóng góp to lớn trong nhiều lĩnh vực, Nguyễn Công Trứ được nhân dân kính trọng và tưởng nhớ. Tên ông được đặt cho nhiều con đường, trường học trên cả nước, và những nơi ông từng khai hoang vẫn lưu giữ đền thờ và tưởng niệm ông như một vị thành hoàng làng.
Nguyễn Công Trứ không chỉ là một nhà chính trị, quân sự lỗi lạc mà còn là một thi nhân tài hoa, để lại di sản văn hóa quý giá, góp phần tô điểm vẻ đẹp và sức mạnh của lịch sử Việt Nam.
Viên Ngọc Quý.
