Hiếu hạnh
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Đức hiếu hạnh là chương thứ nhất
Hãy suy xem sự thật ra sao
Trăm hay lấy hiếu làm đầu,
Vạn điều ác cũng khơi mào từ dâm
Dành sách cho con cháu là quý
Nhưng dễ đâu họ đã đọc cho.
Dành vàng cho họ đầy kho,
Chắc đâu họ đã giữ cho lâu bền.
Chi bằng tích đức liền liền,
Mới là cái kế lâu bền về sau
Hoạ hay phúc biết đâu là cửa
Do con người định cả đấy thôi.
Ngẫm xem quy luật đất trời,
Trồng đậu được đậu, dưa thời được dưa
Lưới trời rộng thưa, mà không lọt,
Không bao giờ bỏ sót chính tà.
Biết xấu thời tránh cho xa,
Biết lỗi sửa lỗi ấy là điều hay.
Trước khoan nhượng, sau dày quả phúc,
Trước mở mang, sau được phúc lành
Chớ chơi với kẻ bất minh
Của phi nghĩa chớ chiếm thành của ta.
Lòng chớ nghĩ gian tà, hiểm độc,
Chân đi không bước bậy, giẫm càn.
Nghe lời nói thẳng rõ ràng,
Thấy nơi chình nghĩa đường hoàng thì theo.
Người siêng năng thêm nhiều tuổi thọ,
Kẻ chơi bời đa số chết non.
Sự đời chậm chắc thì hơn,
Tình người thoang thoảng thì hơn quá nồng.
Sự sang giầu nếu không đáng hưởng,
Cố hưởng, rồi cũng chẳng ra sao.
Chưa già đã hưởng lộc cao,
Hẳn rằng sau cũng mau mau hết đời.
Kẻ mưu mô hại người người hại
Nuôi hận thù thì mãi không thôi
Người quân tử chẳng hoài hơi,
Chẳng cần lý sự tránh lời hơn thua.
Có bệnh, biết phòng ngừa bệnh tật,
Thì con người chắc hẳn sống lâu.
Có việc, biết bảo ban nhau,
Cửa nhà yên ấm, bền lâu tình người.
Lấy vợ đâu kén đẹp người.
Được người hiền đức thì đời mới vui.
Mối quan hệ với người thân quyến,
Dù xa gần năng đến thăm nhau,
Quan chức chẳng cứ thấp cao,
Thanh liêm, cần mẫn, dân nào chẳng yêu.
Tình bạn bè giúp nhau mới đẹp,
Chớ có vì nhau nhẹt thân chơi.
Ngọc là vật quý ở đời
Cháu con hiếu thảo sáng ngời là phong.
*
“Hiếu Hạnh: Gốc Rễ Đạo Đức Và Chìa Khóa Trường Tồn”
Nguyễn Bỉnh Khiêm, bậc hiền triết của dân tộc, đã để lại một gia tài tinh thần vô giá trong tập Bạch Vân gia huấn. Trong đó, bài thơ “Hiếu hạnh” nổi bật như một lời răn dạy sâu sắc, hướng con người đến với đạo lý hiếu thảo, nhân nghĩa và cách sống an hòa, đúng đắn. Đây không chỉ là một bài thơ giáo huấn, mà còn là kim chỉ nam cho cuộc sống, nhắc nhở chúng ta về gốc rễ đạo đức – hiếu hạnh – và cách hành xử phù hợp để trường tồn giữa đời.
Hiếu Hạnh: Nền Tảng Của Mọi Điều Thiện
Ngay từ những câu mở đầu, Trạng Trình khẳng định tầm quan trọng của hiếu hạnh trong cuộc đời:
“Đức hiếu hạnh là chương thứ nhất
Hãy suy xem sự thật ra sao.”
Hiếu hạnh không chỉ là bổn phận mà còn là thước đo nhân cách con người. “Trăm hay lấy hiếu làm đầu” – câu nói này tựa như lời khẳng định rằng, mọi điều thiện lành đều bắt nguồn từ lòng hiếu thảo với cha mẹ và biết ơn tổ tiên. Ngược lại, những điều ác khởi nguồn từ sự vô đạo, từ những hành vi không biết giữ mình.
Sống Đức Hạnh: Kho Báu Lâu Bền Nhất
Trạng Trình không chỉ nhấn mạnh vào chữ hiếu mà còn khuyên răn về việc tích lũy đức hạnh như một cách tạo dựng tương lai bền vững:
“Dành sách cho con cháu là quý
Nhưng dễ đâu họ đã đọc cho.
Dành vàng cho họ đầy kho,
Chắc đâu họ đã giữ cho lâu bền.”
Của cải vật chất hay tri thức chỉ là những giá trị hữu hạn, trong khi đó, đức hạnh là kho báu vô giá mà con cháu có thể thừa hưởng mãi mãi. Tích đức, làm điều thiện chính là cách đầu tư chắc chắn nhất, không chỉ cho đời mình mà còn cho thế hệ mai sau.
Quy Luật Nhân Quả: Sự Công Bằng Của Đất Trời
Trong bài thơ, Nguyễn Bỉnh Khiêm khéo léo nhắc nhở về quy luật nhân quả:
“Ngẫm xem quy luật đất trời,
Trồng đậu được đậu, dưa thời được dưa.”
Ông nhấn mạnh rằng mọi hành động của con người đều có hệ quả. Những việc làm chính đáng sẽ mang lại quả ngọt, còn những hành vi bất nghĩa sẽ chuốc lấy hậu quả xấu. Sự công bằng của đất trời không bỏ sót điều thiện hay điều ác, như “lưới trời rộng thưa, mà không lọt”. Đây chính là lời nhắc nhở mỗi người phải tự kiểm soát lời nói, hành động của mình, biết tránh xa điều ác và sửa chữa lỗi lầm.
Sống Đúng Mực Và An Nhiên
Trạng Trình cũng đưa ra những lời khuyên quý báu về cách sống đúng mực và giản dị:
“Sự đời chậm chắc thì hơn,
Tình người thoang thoảng thì hơn quá nồng.”
Ông khuyên rằng trong mọi việc, nên tiến hành chậm rãi, chắc chắn, thay vì vội vàng, hấp tấp. Tình cảm giữa người với người cũng vậy, chỉ cần chân thành, không cần quá phô trương hay gượng ép. Sống giản dị, biết đủ là cách để giữ lòng an nhiên và bảo vệ hạnh phúc.
Hiếu Hạnh: Thước Đo Giá Trị Gia Đình Và Xã Hội
Một điểm nhấn khác trong bài thơ là tầm quan trọng của hiếu thảo trong việc duy trì hạnh phúc gia đình và gắn kết cộng đồng:
“Cửa nhà yên ấm, bền lâu tình người.”
Hiếu hạnh không chỉ là sợi dây gắn kết giữa cha mẹ và con cái, mà còn là cốt lõi để xây dựng những mối quan hệ xã hội bền vững. Những người biết hiếu kính cha mẹ, sống hòa nhã với gia đình sẽ biết cách lan tỏa giá trị tốt đẹp đó ra cộng đồng. Từ đó, xã hội sẽ ngày càng tốt đẹp hơn.
Lời Kết: Ngọn Đuốc Dẫn Lối Cuộc Đời
Bài thơ “Hiếu hạnh” là một lời nhắc nhở nhẹ nhàng nhưng sâu sắc của Nguyễn Bỉnh Khiêm về cách sống đạo nghĩa, lấy hiếu làm đầu và tích lũy đức hạnh để gặt hái phúc lành lâu bền. Trong cuộc sống hiện đại, khi nhịp sống hối hả đôi khi khiến con người quên đi giá trị cốt lõi của gia đình và nhân nghĩa, những lời dạy này trở nên càng đáng quý hơn bao giờ hết.
Hãy sống như Trạng Trình đã răn dạy: biết hiếu kính, sống đạo đức, giữ lòng thanh liêm và chân thành trong mọi mối quan hệ. Bởi đó chính là cách để không chỉ tìm thấy hạnh phúc trong đời mình, mà còn để lại những giá trị trường tồn cho thế hệ mai sau.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
