Chí thiện
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài thứ năm: Tâm linh chí thiện
Mong tốt lành mọi chuyện công tư.
Rất vui là đọc thi thư,
Việc đời mệt nhất ấy là dậy con.
Cha nghiêm phụ răn con hiếu thảo,
Mẹ nhân từ dạy bảo gái ngoan.
Nhà lành hương toả chi lan,
Ở lâu chẳng thấy mùi thơm ngạt ngào.
Gần kẻ ác như vào chợ cá,
Buộc người ta quen cả mùi tanh.
Có nết tốt chẳng kiêu căng,
Đức dày thêm mãi tạo thành thói quen.
Giàu chớ kiêu chớ nên ích kỷ,
Sang cũng đừng xa sỉ, hợm đời.
Việc làm muốn tốt tuyệt vời,
Ba lần căn nhắc hẳn hoi mới làm.
Suy tính kỹ bao hàm hai ý:
Việc chung riêng thấu lý đạt tình.
Từ xưa vẫn sợ, vẫn kinh,
Lòng người nham hiểm nảy sinh khó lường
Kẻ tiểu nhân mưu đồ xảo quyệt,
Thích mưu đồ tiêu diệt người ngay.
Cho dù hiểm độc, quắt quay,
Không qua lẽ phải, chẳng xoay đạo trời.
Kẻ bất nhân nhất thời nổi tiếng,
Không người thì trời diệt chẳng tha
Tự nhiên được của đầy nhà,
Một là lộc lớn, hai là họa to
Có lúc bại, trời cho thắng cuộc,
Hoặc đang nghèo bỗng được giầu sang.
Thế gian yêu lắm ghét nhiều,
Khen nhiều chê lắm, bao điều bất an.
Mừng nhiều lo lắm chẳng oan,
Vinh nhiều nhục lắm, thế gian thường tình.
Đừng cậy thế mà sinh kiêu ngạo,
Chớ cậy quyền để tạo lợi riêng.
Làm một điều thiện cũng nên,
Trừ một việc ác quả nhiên rất cần.
Sinh sự thì bận tâm mệt sức,
Nên nhún nhường tạo Đức thì hơn.
Việc chuẩn bị kỹ hãy làm,
Việc không chuẩn bị chớ tham làm bừa.
Bao kinh nghiệm từ xưa đã thấy,
Sai một ly đi mấy dặm đường.
Quả quyết được việc lẽ thường,
Đắn đo hỏng việc, ấy gương ở đời.
Sắc chẳng mê người, chính người mê sắc,
Rượu chẳng say người, chỉ tại người say.
Đừng nên vui quá nói chầy,
Chớ vì sướng quá vung tay làm liều.
Quý chim phượng bởi yêu lông cánh,
Trọng người hiền ở cách nói năng.
Gặp khi hoạn nạn khó khăn,
Hành vi tế nhị, nói năng lựa lời.
Mười mắt rồng và mười tay trỏ
Thật công minh sáng tỏ sâu xa
Quả đào người quý tặng ta,
Ta lấy quả mận đem ra biếu người.
Cung nỏ lạ chớ cầm mà khốn,
Ngựa chẳng quen, chớ cưỡi mà ngã.
Qua ruộng dưa chớ sửa giầy,
Dưới gốc mận chớ giơ tay sửa đầu.
Coi chừng chốn cửa cao nhà rộng,
Đừng cậy rằng tông tộc mình to.
Họ to lắm chuyện tò mò,
Cửa cao thường giở những trò kiêu căng.
Người tốt, chơi nói năng chân thật,
Kẻ xấu, chơi như mật chết ruồi.
Người tốt bền chí thức thời,
Khó khăn thuận lợi vẫn nuôi chí bền.
Kẻ xấu thường van xin lúc khó,
Được việc rồi thì nó quên luôn.
Mới hay muôn sự vui buồn
Những điều chí thiện phải luôn ghi lòng.
*
“Chí Thiện: Con Đường Tìm Về Bình Yên và Lẽ Sống Đúng Đắn”
Trong bài thơ “Chí thiện” thuộc tập Bạch Vân gia huấn, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã thắp lên một ngọn đèn soi sáng tâm hồn, dẫn dắt con người tìm về cội nguồn của lẽ sống đúng đắn. Với tấm lòng của một bậc hiền triết, ông khuyên răn, nhắc nhở hậu thế về sự cần thiết của tâm thiện trong đời sống, giữa những bon chen, được mất, và những cạm bẫy khó lường.
Tâm Thiện: Gốc Rễ Của Mọi Điều Tốt Đẹp
Trạng Trình bắt đầu bài thơ bằng cách khẳng định rằng tâm thiện chính là khởi nguồn của mọi điều tốt lành trong cả công việc và đời tư:
“Mong tốt lành mọi chuyện công tư,
Rất vui là đọc thi thư,
Việc đời mệt nhất ấy là dạy con.”
Niềm vui chân chính không đến từ của cải hay địa vị mà xuất phát từ một tâm hồn trong sáng và hành động thiện lương. Đối với ông, việc giáo dục thế hệ sau cũng là một trách nhiệm nặng nề nhưng cao quý. Đó là cách gieo mầm tâm thiện cho tương lai, tạo dựng những con người biết sống đúng đắn và đạo đức.
Ảnh Hưởng Của Môi Trường: Chọn Bạn Mà Chơi
Nguyễn Bỉnh Khiêm nhấn mạnh rằng môi trường sống và những mối quan hệ có ảnh hưởng lớn đến con người:
“Gần kẻ ác như vào chợ cá,
Buộc người ta quen cả mùi tanh.”
Lời dạy này thật gần gũi nhưng sâu sắc. Con người dễ bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh. Sống gần người tốt sẽ khiến tâm hồn thanh sạch, nhưng gần kẻ ác sẽ khiến ta nhuốm màu tội lỗi. Lời răn ấy như hồi chuông cảnh tỉnh, khuyên người đời hãy cẩn trọng chọn bạn, chọn nơi mình gắn bó để không lạc bước vào con đường tối.
Khiêm Tốn Và Cẩn Trọng: Bài Học Muôn Đời
Qua bài thơ, Trạng Trình nhắc nhở về sự khiêm tốn và cẩn trọng trong hành động:
“Giàu chớ kiêu chớ nên ích kỷ,
Sang cũng đừng xa sỉ, hợm đời.
Việc làm muốn tốt tuyệt vời,
Ba lần cân nhắc hẳn hoi mới làm.”
Sự giàu có hay địa vị cao không phải là cái cớ để con người tự kiêu hay coi thường người khác. Ông khuyên ta nên sống giản dị, biết suy nghĩ trước sau để mọi việc được tròn vẹn. Lời dạy này giống như một kim chỉ nam trong cuộc sống hiện đại, nơi nhiều người dễ bị cuốn theo lối sống hào nhoáng, phô trương mà quên mất giá trị thật sự của bản thân.
Những Cạm Bẫy Và Tính Hai Mặt Của Cuộc Sống
Trạng Trình cũng không quên nhắc đến những cạm bẫy và những điều bất trắc trong đời:
“Sắc chẳng mê người, chính người mê sắc,
Rượu chẳng say người, chỉ tại người say.”
Những ham muốn và cám dỗ là điều khó tránh, nhưng chính cách con người đối diện với chúng mới là điều quan trọng. Chúng ta có thể lựa chọn lý trí, hoặc để mình chìm đắm trong những điều nhất thời và hối hận muộn màng.
Chí Thiện: Nền Tảng Của Cuộc Sống Ý Nghĩa
Phần cuối bài thơ, Nguyễn Bỉnh Khiêm nhấn mạnh vào vai trò của chí thiện – tấm lòng hướng đến điều thiện lành – như một kim chỉ nam để sống an vui:
“Mới hay muôn sự vui buồn
Những điều chí thiện phải luôn ghi lòng.”
Lòng thiện là chìa khóa để vượt qua mọi khó khăn, là hành trang giúp ta sống thanh thản và để lại dấu ấn đẹp cho đời. Dù trong nghịch cảnh hay thành công, chỉ cần giữ được tâm thiện, chúng ta sẽ luôn vững vàng và bình yên.
Thông Điệp Vượt Thời Gian
Bài thơ “Chí thiện” không chỉ là lời dạy bảo của một bậc hiền nhân mà còn là ánh sáng soi đường cho mọi thế hệ. Trong cuộc sống hiện đại đầy rẫy những bất an và xô bồ, lời thơ của Trạng Trình như một lời nhắc nhở rằng: hãy sống chậm lại, hướng về điều thiện, và gieo những hạt giống tốt lành cho đời.
Như Nguyễn Bỉnh Khiêm đã viết, “Sinh sự thì bận tâm mệt sức, nên nhún nhường tạo Đức thì hơn.” Câu nói ấy chính là thông điệp bất hủ, nhắc nhở chúng ta rằng sống thiện lương không chỉ là cách giữ gìn sự bình yên cho chính mình, mà còn là cách làm đẹp cho đời.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
