Hiếu hoàn
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài hai mươi mốt hai chữ hiếu hoàn.
Hiếu hoàn luật xoay vần vay trả,
Báo ứng nhanh gương đã nhiều rồi.
Nhạt nồng khéo ở lòng người,
Dở hay đã có đạo trời phân minh.
Trời mưa gió thình lình bất chắc,
Người có khi dồn dập tai ương.
Có đức dễ được thọ trường,
Tu nhân tích đức, phúc thường dầy thêm.
Lừa dối người là mầm tai họa,
Phúc dầy nhờ lượng cả bao dung.
Cẩn thận chẳng sợ khốn cùng,
Nhẫn thì chẳng nhục, vạ không đến mình.
Sống bình tĩnh được yên lành mãi
Biết kiệm cần đỡ phải reo neo.
Trên sông tùy khúc bơi chèo,
Vào nhà tùy lúc liệu chiều tuân theo.
Dạy con cháu bằng điều từ thiện,
Lấy khoan dung điều khiển người theo.
Một năm kế hoạch ăn tiêu,
Không gì bằng cấy trồng nhiều lúa khoai
Kế mười năm dài hơn một chút,
Không gì bằng trồng được nhiều cây.
Còn như kế hoạch lâu dài,
Là trồng cây đức dẻo dai liền liền.
Dù lắm tiền thuốc men tẩm bổ,
Chẳng bằng đêm nằm ngủ riêng giường.
Dạy con lần mở văn chương,
Ở trong vùng bạc kim cương có thừa.
Một con được ơn vua lộc nước,
Để cả nhà cũng được thơm lây.
Siêng năng học tập đêm ngày,
Để mà chiêm nghiệm lời này khuyên răn.
Việc đúng cứ tiến hành đừng sợ,
Trời sẽ cho phúc ở tầm tay
Lấy điều đạo lý xưa nay,
Truyền cho con cháu đời này đời sau.
*
“Hiếu Hoàn: Lời Dạy Về Đức Hiếu Và Đạo Nhân Sinh”
Bài thơ “Hiếu Hoàn” trong tập Bạch Vân gia huấn của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một tác phẩm ngắn gọn nhưng đầy sâu sắc, khắc họa rõ nét giá trị của đạo hiếu trong mối quan hệ gia đình và cuộc sống. Bằng cách sử dụng ngôn từ giản dị mà thấm thía, Trạng Trình không chỉ răn dạy về đạo làm con, mà còn khơi gợi cho người đọc những suy ngẫm về việc sống có đạo đức, làm việc thiện và tích đức cho đời sau.
Hiếu Hoàn: Đạo Làm Con
Mở đầu bài thơ, Trạng Trình nhắc đến “Hiếu hoàn” như một quy luật của vũ trụ: “Hiếu hoàn luật xoay vần vay trả, / Báo ứng nhanh gương đã nhiều rồi.” Những lời này như một nhắc nhở rằng mọi hành động, đặc biệt là hành động làm con, đều có sự quay lại của “vay trả” trong cuộc sống. Hiếu thảo với cha mẹ là một nghĩa vụ cao cả, không chỉ là đạo lý mà còn là một mối quan hệ nhân quả. Chính vì vậy, Trạng Trình khẳng định rằng “Dở hay đã có đạo trời phân minh,” mọi việc trên đời đều có cái lý của trời đất, và kết quả của sự hiếu thảo hay thiếu hiếu thảo cũng sẽ được đền đáp một cách rõ ràng.
Lý tưởng về đạo hiếu này không chỉ là một hành động bên ngoài mà còn là một sự thể hiện của tình yêu thương chân thành từ trái tim. Trong gia đình, hiếu thảo là mối dây liên kết vô hình nhưng vững chắc, giữ cho mái ấm không bị xói mòn bởi những sóng gió cuộc đời.
Tích Đức, Sống Đúng Đạo
Bài thơ tiếp tục nhấn mạnh sự quan trọng của việc sống với đức hạnh và nhân cách tốt. “Lừa dối người là mầm tai họa, / Phúc dầy nhờ lượng cả bao dung.” Một người biết sống ngay thẳng, không lừa dối, không có tâm cơ xấu, sẽ luôn gặp may mắn, nhận được sự tôn trọng của mọi người. Đặc biệt, “Cẩn thận chẳng sợ khốn cùng, / Nhẫn thì chẳng nhục, vạ không đến mình.” Câu thơ này như một lời khuyên sống rất thực tế, rằng những người biết kiên nhẫn, chịu đựng, không nóng vội sẽ luôn vượt qua được thử thách, không bị tổn thương vì những điều không đáng có.
Trong đạo hiếu, không chỉ cha mẹ, mà những mối quan hệ trong xã hội cũng cần được giữ gìn bằng những hành động từ tâm. Trạng Trình dạy chúng ta rằng, sống đúng đắn, biết bao dung và cẩn trọng sẽ giúp cuộc sống không chỉ bình yên mà còn phát triển lâu dài, thịnh vượng.
Tích Lũy Đức Hạnh Cho Thế Hệ Mai Sau
Trạng Trình khuyên dạy những bậc cha mẹ về cách dạy bảo con cháu. “Dạy con cháu bằng điều từ thiện, / Lấy khoan dung điều khiển người theo.” Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc truyền đạt đạo lý, từ những điều nhỏ nhất, như “Một năm kế hoạch ăn tiêu, / Không gì bằng cấy trồng nhiều lúa khoai,” cho đến những việc lớn hơn trong cuộc đời. Những việc làm nhỏ nhặt trong cuộc sống hằng ngày, như trồng lúa, trồng cây, dạy dỗ con cái đều mang đến kết quả tích cực cho tương lai.
Cái đẹp của bài thơ chính là sự thực tế và giản dị trong từng lời dạy. Đạo đức không phải là thứ gì cao siêu, mà chính là những hành động nhỏ bé, từ thiện, kiên trì làm gương cho con cháu. “Trồng cây đức dẻo dai liền liền,” chính là hình ảnh ví von cho việc tích lũy đức hạnh – giống như một cây cối cần thời gian để lớn lên và phát triển bền vững.
Phúc Lộc Từ Đức Hiếu Và Nhân Cách
Điều quan trọng nhất mà bài thơ muốn nhấn mạnh chính là mối liên hệ giữa đức hạnh và phúc lộc trong cuộc sống. “Việc đúng cứ tiến hành đừng sợ, / Trời sẽ cho phúc ở tầm tay.” Khi ta sống ngay thẳng, làm việc thiện, không sợ gian khó, chắc chắn sẽ nhận được sự đền đáp xứng đáng từ trời đất. “Lấy điều đạo lý xưa nay, / Truyền cho con cháu đời này đời sau.” Đạo lý của người xưa vẫn luôn có giá trị cho đến tận hôm nay, và việc truyền lại cho thế hệ sau là điều quan trọng để duy trì những giá trị tốt đẹp trong xã hội.
Lời Kết: Sống Có Đạo, Tích Đức Cho Con Cháu
Bài thơ “Hiếu Hoàn” của Trạng Trình không chỉ là những lời răn dạy về cách làm con, mà còn là bài học về cách sống đúng đạo, sống với đức hạnh và nhân cách. Đức hiếu không chỉ thể hiện qua những hành động cụ thể đối với cha mẹ mà còn là cách ta đối xử với mọi người xung quanh, với chính bản thân mình. Khi ta sống tốt, làm việc thiện, tích đức thì không chỉ có phúc, mà con cháu của chúng ta cũng sẽ hưởng được sự thịnh vượng và bình an.
Đó chính là giá trị vĩnh cửu mà Trạng Trình muốn truyền lại cho chúng ta: sống với đạo lý, với tình yêu thương và trách nhiệm, để không chỉ bản thân mà cả thế hệ mai sau được hưởng phúc lộc, hạnh phúc.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
