Năng tĩnh
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài hai mươi hai dạy người điều năng tĩnh.
Biết đắn đo sống hẳn yên lành.
Biết suy nghĩ việc dễ thành,
Cầu đâu được đấy vui lành biết bao.
Khi sống biết lo sau tính trước.
Lúc lâm chung hẳn được yên lành.
Tuổi già lắm bệnh phát sinh,
Đều do lúc trẻ tự mình làm ra.
Lúc thịnh đạt gian tà trái đạo,
Khi tuổi già quả báo coi chừng!
Sợ thay “Đốm lửa thiêu rừng”,
Nửa câu nói trái, sau đừng khoe khôn.
Biết điều thiện ôn tồn nhắc bạn,
Chỉ nơi nguy cho người khách lánh xa.
Khi lòng hiểm độc gian tà,
Niệm kinh gõ mõ quả là vô duyên.
Đem bố thí bằng tiền bất chính,
Cũng chỉ là vô ích mà thôi.
Chỉ một hành động xấu chơi,
Nói khôn nói khéo, ai người còn tin.
Sống thừa mứa bạc tiền nhung lụa,
Chắc đâu bằng sống đủ mà vui.
Gần mực thì ắt phải đen thui
Gần son thì đỏ sự đời chẳng sai.
Gần người ngu biến hay thành dốt,
Gần người hiền càng tốt thêm ra.
Người quân tử đức nở hoa,
Tiểu nhân tìm cách xấu xa học đòi.
Ngẫm xem muôn sự ở đời,
Ác thì gặp ác, nhân thời gặp nhân.
Con ngựa cùng, vung chân đập phá,
Chim cùng đường, liều mổ đòi bay,
Thú cũng muốn xổng chạy dài,
Bản năng tự vệ muôn loài bẩm sinh.
Người giả dối thì đừng bắt chuyện,
Gái lẳng lơ thì biến cho xa.
Những người ngay thẳng hiền hoà,
Kiên tâm gần gũi để mà học theo.
Kẻ nghiện ngập lêu têu, hợm hĩnh.
Hãy coi chừng! Cố tránh đừng chơi.
Mới hay hậu bạc ở đời
Trắng, đen cũng bởi lòng người mà ra.
*
“Năng Tĩnh: Sự Bình An Từ Lòng Suy Tưởng và Đúng Đắn”
Bài thơ “Năng Tĩnh” trong tập Bạch Vân gia huấn của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một trong những lời dạy sâu sắc và đầy ý nghĩa về lối sống thận trọng, điềm tĩnh và cẩn trọng trong mọi hành động của con người. Với ngôn từ giản dị nhưng thấm thía, Trạng Trình không chỉ khuyên bảo về việc làm sao để sống yên bình, mà còn chỉ ra sự kết nối giữa hành động và quả báo, giữa những lựa chọn hôm nay và kết quả ngày mai.
Lời Khuyên Về Sự Tĩnh Lặng Trong Tâm Hồn
Mở đầu bài thơ, Trạng Trình đã nhấn mạnh rằng “Biết đắn đo sống hẳn yên lành, / Biết suy nghĩ việc dễ thành.” Sự bình an trong cuộc sống không đến từ sự giàu có, quyền lực hay những mối quan hệ cao sang, mà chính là từ khả năng biết suy nghĩ, biết kiềm chế bản thân và luôn đắn đo trước khi hành động. Người biết tĩnh tâm, biết dừng lại để suy nghĩ, sẽ có thể đưa ra những quyết định sáng suốt và tránh được những sai lầm không đáng có.
Một đời sống an vui và bình yên là hệ quả của những hành động được tính toán kỹ càng. Những quyết định dù nhỏ hay lớn đều cần có sự suy nghĩ thấu đáo để không phải hối hận sau này. Điều này cũng chính là thông điệp mà Trạng Trình muốn gửi gắm: khi bạn sống có ý thức, sống thận trọng và làm việc với cái tâm trong sáng, bạn sẽ đạt được sự bình an trong cuộc đời.
Những Cảnh Báo Về Hậu Quả Của Lối Sống Xấu
Trạng Trình không quên nhắc nhở về những hậu quả của việc sống gian tà, làm việc trái đạo lý. “Lúc thịnh đạt gian tà trái đạo, / Khi tuổi già quả báo coi chừng!” Những lời này như một cảnh báo sắc bén về cái giá phải trả khi ta sống không trung thực, làm điều sai trái mà không suy nghĩ về hậu quả. Người làm việc thiện, sống chính trực, sẽ nhận được sự an lành, nhưng nếu sống gian dối, hành động sai lầm, hậu quả sẽ đến nhanh chóng và không thể tránh khỏi.
Lời thơ như một tiếng chuông cảnh tỉnh đối với những ai nghĩ rằng có thể lừa dối, làm hại người khác mà không bị trừng phạt. Cũng như “Đốm lửa thiêu rừng” – một hành động nhỏ sai trái có thể gây ra những hậu quả lớn lao, không thể đoán trước được.
Sự Giả Dối Không Có Chỗ Trong Cuộc Đời
Bài thơ cũng khuyên nhủ rằng “Sống thừa mứa bạc tiền nhung lụa, / Chắc đâu bằng sống đủ mà vui.” Một cuộc sống đầy đủ, hài hòa sẽ mang lại sự an lành và hạnh phúc hơn là một cuộc sống chỉ chạy theo vật chất mà thiếu đi sự tĩnh tâm, thiếu đi sự chân thành. Điều này càng được củng cố khi Trạng Trình viết rằng “Gần mực thì ắt phải đen thui, / Gần son thì đỏ sự đời chẳng sai.” Một người sống trong môi trường xấu, tiếp xúc với những người không có đức hạnh sẽ dần dần bị ảnh hưởng, bị “nhiễm” những thói hư tật xấu. Ngược lại, sống gần người hiền lành, chính trực sẽ giúp bản thân trở nên tốt đẹp hơn.
Trạng Trình tiếp tục nhấn mạnh rằng người có đức hạnh sẽ tự khắc nở hoa, trong khi tiểu nhân chỉ biết học theo những xấu xa, hại đời. Chính vì vậy, sự lựa chọn bạn bè, đối tác, cộng sự trong đời sống là vô cùng quan trọng. “Người quân tử đức nở hoa, / Tiểu nhân tìm cách xấu xa học đòi.”
Đức Hạnh Và Sự Kiên Định Làm Người
Bài thơ khép lại với một thông điệp quan trọng về cách lựa chọn bạn bè và đối xử với người khác. Trạng Trình khuyên chúng ta nên “Kiên tâm gần gũi để mà học theo” những người ngay thẳng, hiền hòa, còn “Kẻ nghiện ngập lêu têu, hợm hĩnh / Hãy coi chừng! Cố tránh đừng chơi.” Những người thiếu đức hạnh, sống trong sự lừa dối, gian tà sẽ không thể mang lại điều gì tốt đẹp cho chúng ta. Việc tránh xa họ là một quyết định khôn ngoan, bảo vệ bản thân khỏi những tác động tiêu cực.
Cuối cùng, Trạng Trình dạy rằng trong cuộc sống này, mọi sự đều do lòng người mà ra. “Trắng, đen cũng bởi lòng người mà ra.” Lòng tốt sẽ mang lại những điều tốt đẹp, còn ác độc sẽ chỉ sinh ra những điều xấu. Do đó, mỗi người cần tự ý thức về bản thân, hành động đúng đắn, sống có đạo đức để cuộc đời luôn bình yên và hạnh phúc.
Lời Kết: Sống Tĩnh Lặng, Suy Nghĩ Thấu Đáo
Bài thơ “Năng Tĩnh” của Trạng Trình là một lời nhắc nhở đầy sâu sắc về việc sống chậm lại, suy nghĩ cẩn thận và tĩnh tâm trong mọi tình huống. Đôi khi, những gì chúng ta đạt được trong cuộc sống không phải nhờ vào những hành động vội vàng, mà là nhờ vào khả năng nhìn nhận mọi việc một cách sáng suốt, tránh xa những lầm lỗi và sống đúng đắn với bản thân và người khác.
Thông điệp mà bài thơ mang lại là sự an nhiên, bình yên trong tâm hồn. Khi ta sống đúng đắn, sống với đức hạnh và suy nghĩ thấu đáo, cuộc sống sẽ trở nên nhẹ nhàng, hạnh phúc và không bị cuốn theo những bon chen, xung đột của đời người.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
