Chạnh tưởng Khổng Tử
Biết ơn phụ tử nghĩa quân thần,
Nhờ có trời sinh đức thánh nhân.
Nét mực tu kinh ngăn đứa loạn
Dấu xe hành đạo rạch trong trần.
Trong đời còn cám lời than phụng,
Muôn thuở đều thương tiếng khóc lân.
Phải đặng bút Châu biên sách Hán,
Mọi nào dám tới cạo đần dân.
(Khổng Khưu tự Trọng Ni, xướng ra đạo Nho, được người đời suy tôn là phụ tử, tổ đạo Nho.)
*
“Chạnh Tưởng Khổng Tử – Ngọn Lửa Sáng Trong Đêm Tối Đạo Lý”
Nguyễn Đình Chiểu, nhà thơ của lòng yêu nước và đạo lý, đã để lại trong bài thơ “Chạnh tưởng Khổng Tử” những vần thơ vừa sâu sắc vừa thấm đẫm tình cảm. Đây không chỉ là lời tri ân một bậc thánh nhân mà còn là sự nhắn nhủ về giá trị trường tồn của đạo đức và tri thức đối với xã hội.
Bài thơ mở đầu bằng niềm kính ngưỡng sâu sắc:
“Biết ơn phụ tử nghĩa quân thần,
Nhờ có trời sinh đức thánh nhân.”
Khổng Tử được Nguyễn Đình Chiểu tôn vinh là người nối kết những giá trị lớn lao của nhân loại: nghĩa phụ tử, nghĩa quân thần – những nền tảng đạo đức để duy trì trật tự xã hội. Sự xuất hiện của Khổng Tử trong cõi nhân sinh không chỉ đơn thuần là ngẫu nhiên mà như một sự sắp đặt của trời cao, là minh chứng cho lòng tin vào vai trò của những bậc thánh hiền trong việc kiến thiết đời sống con người.
Hai câu tiếp theo nhấn mạnh công lao của Khổng Tử trong việc xây dựng và bảo vệ đạo lý:
“Nét mực tu kinh ngăn đứa loạn,
Dấu xe hành đạo rạch trong trần.”
Với hình ảnh “nét mực tu kinh,” Khổng Tử hiện lên như một người thầy không mệt mỏi, chỉnh sửa và hệ thống hóa kinh sách để tạo nên một nền tảng tri thức bền vững cho muôn đời sau. “Dấu xe hành đạo” là hình ảnh mang tính biểu tượng, nhắc nhở rằng công lao của ông không chỉ nằm ở lý thuyết mà còn trong hành động thực tế, dẫu gian nan vẫn không ngừng lan tỏa giá trị nhân văn.
Nguyễn Đình Chiểu còn thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với tấm lòng nhân ái của Khổng Tử:
“Trong đời còn cám lời than phụng,
Muôn thuở đều thương tiếng khóc lân.”
Đứng trước những biến động của thời cuộc, Khổng Tử không chỉ là một nhà triết học mà còn là một người mang trong mình trái tim nồng nàn thương xót nhân loại. Hình ảnh tiếng than của chim phụng và tiếng khóc của loài lân là biểu tượng cho sự suy thoái của thời đại, khi những giá trị cao đẹp không còn được tôn trọng. Nỗi đau của Khổng Tử cũng chính là nỗi đau của Nguyễn Đình Chiểu, khi ông phải chứng kiến cảnh xã hội bị lung lay bởi những kẻ bất nhân và bất tín.
Hai câu thơ kết lại như một lời nhắc nhở mạnh mẽ:
“Phải đặng bút Châu biên sách Hán,
Mọi nào dám tới cạo đần dân.”
Nguyễn Đình Chiểu khẳng định rằng tri thức và đạo lý là vũ khí mạnh mẽ nhất để bảo vệ con người khỏi sự ngu muội và áp bức. Ông ví “bút Châu” và “sách Hán” như ngọn lửa soi sáng trong đêm tối, là thành lũy vững chắc chống lại những âm mưu thao túng và làm thoái hóa nhân tâm.
Bài thơ “Chạnh tưởng Khổng Tử” không chỉ ca ngợi một vị thánh nhân mà còn là lời thức tỉnh về giá trị của tri thức và đạo đức trong xã hội. Khổng Tử, với dấu xe hành đạo và trái tim đầy lòng trắc ẩn, đã trở thành ngọn đuốc bất diệt, soi đường cho nhân loại đi qua những bão tố của thời gian. Nguyễn Đình Chiểu đã gửi gắm niềm tin rằng chỉ cần chúng ta còn giữ vững đạo lý và lòng nhân ái, mọi nghịch cảnh đều có thể vượt qua.
Trong những vần thơ đầy cảm xúc ấy, ta không chỉ thấy bóng dáng của Khổng Tử, mà còn thấy tâm hồn cao đẹp của chính Nguyễn Đình Chiểu – một bậc thầy đạo lý, một ngọn đuốc sáng mãi trong lòng người Việt.
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
