Đám xẩm
Trăng thanh sáng, gió nồm thoang thoảng mát
Trước sân đình người kéo đến như nêm.
Một đám xẩm đang bắt đầu ca hát,
Cả trai làng ngẩn mặt đứng nghe, xem
Từ sa mạc, trống quân rồi hát lý,
Cô gái lòa gõ nhịp mắt lơ mơ.
Ông già lặng điềm nhiên ngồi kéo nhị,
Thằng cu con ngong ngóng ngửa thau chờ.
Bỗng một loạt xu đồng reo xủng xoẻng
Nối theo cùng một loạt tiếng cười vui.
Cô gái lòa cúi đầu nghe bẽn lẽn.
Xúm quanh nàng những tiếng gọi đùa chơi.
*
Tiếng Xẩm Trong Đêm Trăng – Âm Vang Của Kiếp Nghèo
Trong ánh trăng thanh, khi làng quê còn đang chìm vào sự yên bình, một đám xẩm xuất hiện trước sân đình, mang theo những giai điệu dân gian mộc mạc. Họ là những con người nghèo khó, sống lang bạt, rong ruổi khắp nơi bằng lời ca tiếng nhạc để kiếm sống. Thế nhưng, giữa cuộc mưu sinh đầy vất vả ấy, họ vẫn mang đến niềm vui cho bao người, dù đôi khi phải chấp nhận những ánh nhìn trêu đùa, thương hại.
Cảnh Đám Xẩm – Một Góc Nhỏ Của Kiếp Người
Bài thơ mở đầu bằng một khung cảnh đêm làng quê yên ả:
“Trăng thanh sáng, gió nồm thoang thoảng mát
Trước sân đình người kéo đến như nêm.
Một đám xẩm đang bắt đầu ca hát,
Cả trai làng ngẩn mặt đứng nghe, xem.”
Dưới ánh trăng sáng, cơn gió nồm thoảng qua mang lại chút dịu mát cho không gian. Người làng kéo đến chật kín sân đình, háo hức đón xem những nghệ nhân hát xẩm – những con người dường như luôn gắn liền với sự nghèo khó nhưng vẫn mang trong mình niềm đam mê nghệ thuật.
Họ bắt đầu hát, mang đến cho đám đông những điệu hát trống quân, hát lý đầy sức sống. Cô gái mù gõ nhịp, đôi mắt lơ mơ như chìm vào thế giới riêng của mình. Ông lão trầm ngâm kéo nhị, tiếng đàn vang lên đầy chất chứa. Một đứa trẻ con cầm thau chờ đợi, hy vọng vào những đồng xu ít ỏi của những người hảo tâm.
“Từ sa mạc, trống quân rồi hát lý,
Cô gái lòa gõ nhịp mắt lơ mơ.
Ông già lặng điềm nhiên ngồi kéo nhị,
Thằng cu con ngong ngóng ngửa thau chờ.”
Giây Phút Nhẹ Nhàng Giữa Cuộc Mưu Sinh Cơ Cực
Thế rồi, tiếng xu đồng vang lên, hòa vào đó là những tiếng cười đùa của đám đông:
“Bỗng một loạt xu đồng reo xủng xoẻng
Nối theo cùng một loạt tiếng cười vui.
Cô gái lòa cúi đầu nghe bẽn lẽn.
Xúm quanh nàng những tiếng gọi đùa chơi.”
Những đồng xu được ném xuống không chỉ là tiền công cho buổi biểu diễn, mà còn là sự bố thí, là chút lòng thương cảm pha lẫn với sự bông đùa. Cô gái mù – người mang giọng hát đến cho đám đông – cúi đầu, có lẽ là sự biết ơn, có lẽ là sự tủi thân khi nhận ra vị trí nhỏ bé của mình trong cuộc đời.
Thông Điệp Của Tác Giả – Số Phận Nhọc Nhằn Của Những Kiếp Nghèo
Bài thơ Đám xẩm không chỉ đơn thuần khắc họa một cảnh sinh hoạt văn hóa dân gian mà còn gợi lên những suy tư sâu sắc về thân phận con người. Những nghệ nhân hát xẩm – những con người nghèo khó, lang bạt – dù có tài năng nhưng vẫn bị xem như kẻ ở dưới đáy xã hội. Họ hát để kiếm sống, để duy trì nghệ thuật, nhưng cũng để nhận về những ánh nhìn thương hại, những đồng tiền vội vã của đám đông.
Cô gái lòa trong bài thơ không có tên, không có thân phận rõ ràng, nhưng hình ảnh của cô lại in đậm trong lòng người đọc. Cô hát, cô gõ nhịp, cô cúi đầu bẽn lẽn khi nhận tiền – tất cả đều mang một nét cam chịu. Phải chăng, đó là thân phận chung của những người nghệ sĩ nghèo trong xã hội xưa?
Âm Vang Còn Mãi
Tiếng xẩm ấy, dù vang lên giữa đám đông vui vẻ, nhưng lại chứa đựng một nỗi buồn man mác. Nó không chỉ là lời ca, mà còn là tiếng lòng, là sự bấp bênh của những con người kiếm sống bằng nghệ thuật dân gian. Họ mang niềm vui đến cho bao người, nhưng có mấy ai hiểu được nỗi buồn và sự cô đơn của họ?
Bài thơ Đám xẩm của Anh Thơ không chỉ là một bức tranh sinh hoạt của làng quê mà còn là một lời nhắc nhở về những số phận nhỏ bé trong xã hội. Đằng sau những tiếng hát, tiếng đàn, là một cuộc đời bấp bênh, là những kiếp người sống trong sự thương hại và lãng quên. Và tiếng xẩm, dù đã xa xưa, vẫn còn đó, như một âm vang day dứt trong lòng người đọc hôm nay.
*
Nhà thơ Anh Thơ – Người vẽ tranh quê bằng thơ
Anh Thơ (1918 – 2005), tên thật là Vương Kiều Ân, là một trong những nữ thi sĩ tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. Bà nổi tiếng từ năm 17 tuổi với tập thơ Bức tranh quê, đoạt giải khuyến khích của Tự Lực Văn Đoàn, mở ra một hướng đi riêng trong phong trào Thơ mới: thơ về nông thôn, thiên nhiên Bắc Bộ với những hình ảnh bình dị, đầy chất trữ tình.
Sinh ra trong một gia đình Nho học, cuộc sống kín cổng cao tường đã hun đúc trong bà một tâm hồn nhạy cảm, luôn khát khao tự do. Những câu thơ của Anh Thơ không chỉ vẽ nên bức tranh làng quê thanh bình mà còn phản ánh nỗi niềm sâu lắng của người phụ nữ trước những ràng buộc xã hội.
Sau Cách mạng tháng Tám, bà tham gia Việt Minh, giữ nhiều trọng trách trong Hội Phụ nữ, tiếp tục sáng tác thơ ca ngợi người phụ nữ hậu phương, vẻ đẹp cuộc sống mới và tinh thần đấu tranh anh dũng của dân tộc. Bà là một trong những hội viên đầu tiên của Hội Nhà văn Việt Nam, từng giữ vị trí ủy viên Ban chấp hành Hội.
Với những đóng góp lớn cho văn học, Anh Thơ được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật năm 2007. Những vần thơ của bà vẫn mãi ngân vang, gợi lên trong lòng người đọc tình yêu quê hương tha thiết:
“Quán tranh đứng im lìm trong vắng lặng
Bên chòm xoan hoa tím rụng tơi bời…”
(Chiều xuân)
Viên Ngọc Quý.
