Trong thơ Trần Huyền Trân, ta luôn cảm nhận được nỗi niềm nhân thế sâu xa, một cái nhìn đầy trăn trở về cuộc đời, con người và thời cuộc. “Có dăm cánh lá” là một bài thơ ngắn nhưng chứa đựng nỗi buồn thầm lặng, là tiếng thở dài của kẻ ở lại, nhìn theo những gì đã mất, hoài niệm về những điều đã qua mà chẳng thể níu giữ.
Trong dòng chảy của lịch sử văn học, Nguyễn Công Trứ không chỉ nổi bật với tài năng văn chương mà còn là một triết gia đầy sâu sắc. Bài thơ “Vịnh Cảnh Nghèo” chính là một ví dụ điển hình cho những suy tư thâm trầm của ông về cuộc sống và số phận con người. Thoạt nhìn, bài thơ có thể mang hơi thở của sự chán nản, nhưng thực chất lại chứa đựng thông điệp mạnh mẽ về sự kiên nhẫn, lòng tự trọng và triết lý sống không bao giờ bỏ cuộc.
Nguyễn Đình Chiểu không chỉ là một nhà thơ yêu nước, mà còn là một tấm gương đạo đức, một người suốt đời lấy chữ “đạo” để soi đường giữa những biến động của thời cuộc. Trong bài thơ “Than đạo”, ông đã gửi gắm những tư tưởng sâu sắc về đạo lý làm người, trung hiếu với nước nhà và thái độ không khoan nhượng trước cái xấu, cái ác.
Từ “Đại Quá” (大過) có nghĩa là vượt quá mức, ám chỉ trạng thái mà một sự việc, tình huống hoặc con người đang bị quá tải, mất cân bằng và cần điều chỉnh để tránh hậu quả nghiêm trọng. Quẻ này nhấn mạnh rằng khi gặp tình huống quá mức, cần có chiến lược phù hợp để thích nghi và chuyển hóa khó khăn thành cơ hội.
Bài thơ “Thư Tất” trong tập Bạch Vân gia huấn của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một bản tuyên ngôn giản dị nhưng sâu sắc về lối sống đạo đức và trí tuệ. Với ngôn từ vừa đĩnh đạc vừa dễ hiểu, Trạng Trình khuyên dạy người đời rằng tất cả những hành động của chúng ta đều xuất phát từ tâm, và chính cái tâm ấy sẽ quyết định sự thành bại, sự đúng đắn hay sai lầm trong cuộc sống.
Những điều thực tế, hữu ích thường khó làm, còn những thứ viển vông, dễ gây ấn tượng lại thường chỉ là trò loè đời. Vẽ chó, vẽ ngựa khó vì ai cũng biết rõ hình dạng của chúng, vẽ không giống sẽ bị chê ngay. Nhưng vẽ ma quỷ thì dễ, vì chẳng ai thấy mà đối chứng. Trong cuộc sống, những người chuyên làm việc thiết thực, dù giản dị nhưng có ích, đáng quý hơn những kẻ chỉ thích phô trương, lập dị để thu hút sự chú ý mà không mang lại giá trị gì.
Biết xấu hổ để mà sửa mình là bước đầu của sự tiến bộ. Người đánh xe chỉ nhờ lời răn của vợ mà thay đổi được tính cách, từ đó mở ra con đường thăng tiến. Vẻ vang không nằm ở vị trí cao hay thấp, mà ở cách mỗi người đối nhân xử thế. Nếu chỉ có chút danh phận mà đã kiêu căng, tự mãn, thì sẽ chẳng bao giờ đạt được thành tựu lớn. Kẻ có chí luôn khiêm nhường, kẻ tầm thường mới dễ tự đắc.
Câu chuyện nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tu thân: biết học hỏi điều hay, sửa đổi điều dở, trân trọng lời khuyên chân thành và tránh xa kẻ nịnh hót. Người quân tử cầu tiến, còn kẻ tiểu nhân thì tự mãn, thích lời khen giả dối. Sống đúng đắn hay lầm lạc, suy cho cùng, đều do chính bản thân mỗi người lựa chọn.
Lời bình:
Tình mẹ con thiêng liêng, loài vật còn thấu, huống chi là con người! Vượn con vì thương mẹ mà chết, càng khiến ta suy ngẫm về lòng hiếu thảo. Người có thể quên ơn sinh thành dưỡng dục sao?
Giữ chữ tín là phẩm chất quý giá của bậc quân tử. Duyên Lăng Quí Tử không vì sự mất mát mà quên đi ý định ban đầu, cũng không vì tham tiếc mà dối lòng mình. Chữ “tín” quý hơn cả bảo kiếm, một lời hứa trong tâm cũng đáng được thực hiện đến cùng. Đó mới là đạo nghĩa khiến người đời kính trọng.
Người tính không bằng trời tính. Thầy kiện giỏi bày mưu tính kế cho người khác mà không ngờ chính mình lại bị sắp đặt trong một ván cờ oan trái. Cái khéo của con người đôi khi cũng không sánh nổi với những xoay vần của số phận. Bận lo tính toán cho thiên hạ, rốt cuộc lại không giữ được hạnh phúc của chính mình.
Người làm vua mà cho rằng mình luôn đúng, không ai sánh bằng, ấy là dấu hiệu của sự suy vong. Kẻ trị nước cần biết lắng nghe, biết trọng hiền tài, bởi một người dù thông tuệ đến đâu cũng không thể sáng suốt bằng cả tập thể. Vua Sở Trang Vương lo lắng vì quần thần không ai giỏi hơn mình, còn Vũ Hầu lại hớn hở khi điều đó xảy ra. Chính sự khác biệt trong tư duy ấy quyết định sự hưng thịnh hay suy vong của một vương triều.
Ham lợi trước mắt, dễ mất cả về sau. Văn Công ham đánh nước Vệ, không ngờ nước mình cũng bị kẻ khác dòm ngó. Ông lão bừa ruộng dùng câu chuyện khéo léo để nhắc nhở: trước khi ra tay với người khác, phải lo giữ vững chính mình. Nếu chỉ mải mê với lòng tham mà không đề phòng hậu họa, thì chẳng khác nào “thả mồi bắt bóng”, rốt cuộc mất cả chì lẫn chài.
Lời bình:
Xây dựng thì khó, phá hoại thì dễ. Một người có tài, dù được trọng dụng, cũng phải đối mặt với nhiều kẻ ghen ghét. Nếu không khéo léo trong cư xử, không được lòng những kẻ cận thần, thì sớm muộn cũng bị cô lập và mất đi chỗ đứng. Muốn bền vững, không chỉ cần có tài, mà còn phải biết dung hòa với người xung quanh.
Câu chuyện phản ánh bản tính thiên vị, cảm tính của con người trong yêu ghét. Khi yêu, mọi lỗi lầm đều được bỏ qua hoặc thậm chí trở thành điều đáng khen ngợi. Khi ghét, ngay cả việc bình thường cũng bị quy thành tội lỗi. Điều này nhắc nhở ta cần giữ sự công tâm, khách quan trong cách nhìn nhận con người và sự việc, không để tình cảm cá nhân làm lu mờ lý trí.
Lấy đức báo oán, biến thù thành bạn. Khi bị hại, nếu ta trả thù thì oán thù càng chồng chất. Nhưng nếu ta đối đãi bằng lòng nhân hậu, ta không chỉ hóa giải hận thù mà còn cảm hóa được đối phương. Chuyện tưới dưa chính là bài học sâu sắc về lòng bao dung, về cách biến mâu thuẫn thành cơ hội hòa giải, đem lại lợi ích cho cả đôi bên.
Lời bình:
Linh hoạt trong ứng đối là một dạng trí tuệ. Thiệu không cố chấp vào một câu trả lời cứng nhắc, mà tùy vào hoàn cảnh để đưa ra đáp án hợp lý. Danh lợi trong đời cũng như vậy, không nên bám víu vào một cách nhìn cố định, mà phải biết uyển chuyển, thích ứng với tình thế.
Hiếu thảo không chỉ là vâng lời, mà còn là biết bảo vệ chính mình để cha mẹ không mang tội. Tăng Sâm vì muốn cha yên lòng mà cam chịu, nhưng nếu vì thế mà gặp nguy hiểm, há chẳng phải khiến cha day dứt suốt đời sao? Người con hiếu phải khéo léo uốn nắn sai lầm của cha mẹ mà vẫn giữ tròn đạo nghĩa.
Người điên không biết mình điên, kẻ mê muội không tự thấy lầm lạc. Khi chìm trong sai lầm, con người vẫn ngỡ mình đúng, vẫn vui vẻ lao vào nguy hiểm mà không hay biết. Chỉ khi tỉnh ngộ mới thấy hối tiếc, mới nhận ra chân lý. Nhưng nếu quá mê muội, quá cố chấp, thì chẳng những không chịu thay đổi mà còn chống đối những ai muốn giúp mình. Thức tỉnh sớm chừng nào, tránh khổ chừng ấy.
Sự bí ẩn tạo nên uy thế, nhưng khi bị lộ rõ giới hạn, kẻ mạnh hơn sẽ chẳng còn e sợ. Ban đầu, con hổ sợ lừa vì không hiểu rõ nó, nhưng khi biết lừa chỉ có một thế đá, hổ liền khinh thường và dễ dàng hạ gục nó. Trong cuộc sống, nếu không không ngừng rèn luyện, chỉ dựa vào một chút tài mọn ban đầu, sớm muộn cũng sẽ bị kẻ khác vượt qua và đánh bại.
Danh lợi đối với bậc chân nhân chỉ là bụi trần. Hứa Do không màng thiên hạ, cũng chẳng để vướng bận tai nghe những chuyện phàm tục. Sự thanh cao của ông không chỉ ở chỗ từ chối ngôi báu, mà còn ở chỗ xem lời mời ấy là điều ô uế, đến mức phải rửa tai. Còn Sào Phủ, không chỉ tôn trọng lựa chọn của Hứa Do, mà còn cao hơn một bậc khi giữ sự thanh sạch cho cả con trâu, không để nó uống nước đã bị “ô nhiễm” bởi câu chuyện quyền lực. Đây chính là phẩm cách siêu phàm của bậc ẩn sĩ, xem danh vọng như phù vân, chỉ giữ lòng thanh tịnh mà sống an nhiên.
