Nguyễn Công Trứ, nhà thơ mang tâm hồn trượng phu và ý chí sắt đá, đã để lại một di sản văn chương sâu sắc qua những bài thơ chan chứa triết lý sống. Bài thơ “Chức Phận Kẻ Trượng Phu” không chỉ là một bức chân dung tự họa về con người ông, mà còn là lời hiệu triệu cho những người mang trong mình khát vọng lớn lao, sẵn sàng cống hiến để làm rạng danh đất nước và nhân quần.
Nguyễn Đình Chiểu – một nhà thơ yêu nước, một người thầy đạo đức và cũng là một chiến sĩ trên mặt trận văn chương. Với ngòi bút sắc bén, ông không chỉ ca ngợi những tấm gương trung nghĩa mà còn mạnh mẽ lên án kẻ gian tà. Trong bài thơ “Thảo Thử Hịch” (Bài hịch đánh chuột), ông mượn hình tượng loài chuột – loài vật chuyên ăn vụng, phá hoại – để ám chỉ bọn tham quan ô lại, những kẻ bán nước cầu vinh đang tàn hại đất nước.
Lời bình:
Chí lớn không lụi tàn theo năm tháng. Mã Viện dù nghèo khó hay giàu sang, vẫn giữ vững ý chí kiên cường. Làm trai phải có hoài bão, sống nghĩa khí, chết vẻ vang, chứ không phải chỉ biết giữ của hay an nhàn hưởng lạc.
Câu chuyện cho thấy tâm lý tự nhiên của con người và muôn loài: dễ nghi ngờ, e dè trước sự thay đổi bất ngờ. Nó nhắc nhở ta rằng khi nhìn nhận sự vật, sự việc, cần có cái nhìn thấu đáo, không nên vội vàng phán xét chỉ dựa vào bề ngoài.
Lòng yêu ghét thiên lệch có thể dẫn đến hành động tàn nhẫn, ngay cả với chính những gì mình sinh ra. Câu chuyện lợn mẹ giết lợn con là một ẩn dụ sâu sắc về sự thiên vị và lòng ích kỷ trong con người. Khi chỉ biết nhìn bằng hình thức bên ngoài hoặc lợi ích cá nhân, tình thân cũng có thể bị chà đạp, lời thề cũng có thể bị phản bội.
Không phải lúc nào cũng có thể dùng tài trí mà thắng được cường bạo. Mạnh Thường Quân muốn sang Tần, nhưng không lường hết hiểm họa. Tô Tần khéo dùng hình ảnh pho tượng đất và pho tượng gỗ để nhắc nhở: khi gặp biến, tượng đất vẫn về với đất, còn tượng gỗ thì trôi dạt vô định. Nếu bước vào đất Tần, Mạnh Thường Quân có thể không còn đường lui, bởi vua Tần là kẻ “nuốt lời như cơm bữa.” Biết dừng đúng lúc cũng là một loại trí tuệ.
Câu chuyện đề cao sự tỉnh táo, biết mình, biết người. Làm điều phải không chỉ là bắt chước hành động của người khác, mà quan trọng hơn là hiểu rõ bản thân và hoàn cảnh để đưa ra quyết định đúng đắn. Người thực sự khôn ngoan không cố gắng gượng ép mình theo khuôn mẫu của người khác, mà tìm cách phù hợp nhất để giữ vững đạo đức và danh dự.
Đời người là một hành trình không ngừng nghỉ của trách nhiệm và bổn phận. Dù ở vị trí nào làm tôi, làm con, làm chồng, làm bạn hay làm nông dân đều có những nghĩa vụ phải gánh vác. Chỉ khi nằm xuống, con người mới thực sự buông bỏ tất cả. Vì thế, khi còn sống, hãy tận tâm với vai trò của mình, sống có ý nghĩa, để khi đến lúc nghỉ ngơi vĩnh viễn, lòng không còn gì nuối tiếc.
Muôn vật trong trời đất đều cùng sinh ra, không có kẻ nào là chủ, kẻ nào là tớ. Con người tự cho mình quyền làm chủ muôn vật, nhưng thực chất cũng chỉ là một phần trong quy luật sinh tồn. Mạnh hiếp yếu, lớn nuốt nhỏ, chẳng qua chỉ là sự cạnh tranh của muôn loài, không phải thiên mệnh. Nếu cho rằng trời sinh ra mọi thứ để phục vụ con người, thì cũng phải chấp nhận rằng hổ, sói, ruồi, muỗi tồn tại để hưởng thụ con người. Hiểu được lẽ này, con người nên khiêm nhường, sống hài hòa với vạn vật, thay vì xem mình là trung tâm của vũ trụ.
Lời bình:
Chính sự quốc gia cũng như việc nhà, nếu không chu toàn thì phải nhận trách nhiệm. Khi hỏi về kẻ bội tín với bạn bè hay quan lại thất trách, vua dễ dàng phán xét. Nhưng khi đối diện với trách nhiệm của chính mình, ông lại né tránh. Người lãnh đạo không thể chỉ đòi hỏi kẻ khác làm tròn bổn phận, mà trước hết phải làm gương bằng chính sự công minh và tận tụy của mình.
Từ “Đại Súc” (大畜) có nghĩa là sự tích lũy lớn, ám chỉ việc tích lũy cả về trí tuệ, tài nguyên, kinh nghiệm và sức mạnh để chờ đợi thời cơ thích hợp. Quẻ này nhấn mạnh rằng trước khi hành động lớn, cần chuẩn bị đầy đủ. Nếu biết tích lũy đúng cách, con người sẽ có đủ khả năng để đạt được thành công lớn lao.
Bài thơ “Hiếu Hoàn” trong tập Bạch Vân gia huấn của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một tác phẩm ngắn gọn nhưng đầy sâu sắc, khắc họa rõ nét giá trị của đạo hiếu trong mối quan hệ gia đình và cuộc sống. Bằng cách sử dụng ngôn từ giản dị mà thấm thía, Trạng Trình không chỉ răn dạy về đạo làm con, mà còn khơi gợi cho người đọc những suy ngẫm về việc sống có đạo đức, làm việc thiện và tích đức cho đời sau.
Trong suốt sự nghiệp thơ ca của mình, Xuân Diệu luôn là người khắc họa những xúc cảm yêu đương mãnh liệt, chân thành và tinh tế. Bài thơ “Tình Thứ Nhất” là một trong những tác phẩm tiêu biểu, đưa người đọc trở về khoảnh khắc của mối tình đầu, khi trái tim lần đầu biết yêu nhưng cũng phải chịu những tổn thương đầu tiên. Từ nỗi buồn sâu lắng đến vẻ đẹp tinh khôi của tình yêu, bài thơ là lời tự sự vừa dịu dàng vừa đau đớn về tình yêu đầu đời.
Nguyễn Công Trứ, người tráng sĩ luôn gắn bó với vận mệnh non sông, đã để lại một di sản thơ ca đậm chất triết lý và tinh thần trượng phu. Bài thơ “Quân tử cố cùng” không chỉ phản ánh nội tâm người anh hùng trong cảnh khốn cùng mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ về ý chí và niềm tin trước những thử thách của cuộc đời.
Lòng tham có thể khiến con người trở nên vô lý và bất chấp lẽ phải. Câu chuyện phê phán những kẻ lợi dụng hoàn cảnh để trục lợi, đồng thời nhắc nhở ta phải biết phân biệt đúng sai, không để lòng tham làm mờ lý trí.
Câu chuyện châm biếm những kẻ tham lam, không biết liêm sỉ, thậm chí còn biện hộ cho hành vi sai trái của mình. Nó cũng nhắc nhở rằng sự gian dối, dù che giấu hay công khai, đều đáng chê trách. Người chân chính không tìm cách chiếm đoạt mà phải biết giữ gìn phẩm hạnh và lẽ công bằng.
Liêm sỉ là nền tảng của nhân cách con người. Nếu không có liêm thì tham lam vô độ, nếu không có sỉ thì việc xấu xa nào cũng dám làm. Một xã hội suy vong khi người ta xem thường liêm sỉ, nhưng trong thời loạn vẫn có bậc chính trực giữ vững phẩm hạnh. Câu chuyện của Nhan Chi Suy nhắc nhở rằng đừng chạy theo danh lợi phù phiếm mà đánh mất phẩm giá. Học vấn chân chính không phải để cầu vinh hoa, mà để rèn đức, giữ mình.
Lời bình:
Người quân tử biết vui trong hành động, kẻ tiểu nhân chìm trong lo sợ. Khi chưa làm, họ vui vì có chí hướng; khi làm được, họ vui vì đã hoàn thành. Ngược lại, kẻ tiểu nhân mãi lo lắng, không hưởng trọn niềm vui, vì lúc nào cũng sợ mất đi điều mình có. Tâm thế quyết định niềm vui hay nỗi sợ của mỗi người.
Sống hay chết đều là lẽ tự nhiên, không thể cưỡng cầu. Người đời mến sống mà sợ chết, hoặc chán đời mà mong chết sớm, đều là những suy nghĩ lệch lạc. Quan trọng là sống thuận theo tự nhiên, an nhiên với mỗi chặng đường của đời người. Nếu đã sống, hãy sống trọn vẹn với ý nghĩa của nó; nếu đến lúc phải chết, cũng đừng cưỡng cầu hay sợ hãi. Thái độ thản nhiên trước sinh tử mới là cảnh giới của bậc trí giả.
Kẻ yếu cần biết mình, kẻ mạnh cần có đức. Tử Sản hiểu rõ thế nào là hợp lễ, thế nào là hình thức rỗng tuếch. Ông không vì chuộng hư danh mà lập đàn phô trương, bởi điều đó chỉ tổ bộc lộ sự yếu thế của nước nhỏ mà chẳng thêm ích lợi gì.
Lo những điều viển vông chỉ tự làm khổ mình. Anh người nước Kỷ lo trời sập, đất long, nhưng thực chất đó là những điều vượt ngoài khả năng con người. Chỉ khi hiểu rõ lẽ tự nhiên, biết an trú trong hiện tại, ta mới có thể sống thảnh thơi. Người thông minh không lo những chuyện không thể kiểm soát, mà tập trung làm tốt những gì trong tầm tay.
