Lòng trung trực và ý chí kiên định có thể cảm hóa cả bậc quân vương. Sử Ngư không chỉ dùng lời nói mà còn dùng chính cái chết để răn vua, khiến vua Linh Công phải hối cải. Điều đó cho thấy, chính trực và dũng khí có thể tạo ra sự thay đổi, dù trong hoàn cảnh khắc nghiệt nhất.
Giận hay không là do tâm mình. Khi chiếc thuyền không có người, người lái đò chẳng bực tức. Nhưng khi biết có người, lòng liền nổi sân. Sự việc không đổi, chỉ tâm đổi mà thôi. Nếu có thể buông bỏ tư tâm, sống an nhiên tự tại, thì còn ai làm ta phiền muộn?
Cái đáng sợ nhất không phải là kẻ xa lạ, mà chính là kẻ đồng loại, người đồng nghề. Kẻ mạnh có thể hại kẻ yếu, nhưng những mưu mô hiểm độc nhất thường đến từ những người cùng chí hướng, cùng vị thế. Tranh giành quyền lợi, ganh ghét lẫn nhau – đó mới là nỗi sợ lớn nhất trong đời. Người ngoài có thể làm ta tổn thương, nhưng chính người gần gũi mới có thể đẩy ta vào chỗ nguy hiểm nhất.
Câu chuyện chê trách thói cứng nhắc, bảo thủ, không biết tùy thời ứng biến. Sự vật, hoàn cảnh luôn thay đổi, nếu chỉ giữ suy nghĩ cố chấp mà không linh hoạt thích nghi, con người sẽ rơi vào sai lầm và thất bại.
Bài thơ “Hoàng trùng trập khởi” của Nguyễn Đình Chiểu không chỉ là một tác phẩm mang tính thời sự về thiên tai, dịch họa mà còn là tiếng kêu thống thiết của người dân trước cảnh lầm than, đói khổ. Dưới ngòi bút đầy bi phẫn của nhà thơ, hình ảnh cào cào – loài côn trùng nhỏ bé nhưng có sức tàn phá khủng khiếp – trở thành biểu tượng của sự hoành hành dữ dội, làm tiêu điều ruộng đồng, đẩy con người vào cảnh khốn cùng.
Trong tập Bạch Vân gia huấn, bài thơ “Thịnh Đức” của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một bản răn dạy sâu sắc về đạo lý sống, về cách thức xây dựng một cuộc đời viên mãn, không chỉ dựa trên tài năng mà còn trên đức hạnh. Đây không chỉ là những lời khuyên về cuộc sống mà còn là những bài học thiết thực để mỗi người có thể áp dụng vào đời sống hàng ngày, từ việc học hỏi, tu dưỡng bản thân cho đến cách hành xử trong các mối quan hệ.
Nguyễn Công Trứ, người từng nắm giữ quyền lực, đỉnh cao danh vọng, nhưng cũng chịu không ít đắng cay của bậc quân thần. Khi về trí sĩ, ông để lại giai thoại thú vị: ngồi trên chiếc xe bò cái, treo tấm mo cau phía sau đuôi bò, cùng bài thơ “Thơ đề mo cau” – một tác phẩm chứa đựng sự trào lộng sâu cay, đồng thời là tiếng cười tự tại của một tâm hồn từng trải qua mọi nỗi thăng trầm của cuộc đời.
Trong thơ ca, Xuân Diệu luôn là người nhạy cảm với từng thay đổi nhỏ bé của thiên nhiên và lòng người. Bài thơ “Chiều” là một trong những tác phẩm tiêu biểu, nơi ông phơi bày cảm xúc của mình qua sự giao hòa giữa cảnh vật và tâm trạng. Với những câu thơ nhẹ nhàng nhưng thấm đẫm nỗi buồn, bài thơ gợi lên trong lòng người đọc một cảm giác vừa gần gũi, vừa xa xăm.
Trong suốt cuộc đời cầm bút của mình, Nguyễn Đình Chiểu luôn đau đáu với nỗi khổ của nhân dân, với vận mệnh của nước nhà. Những bài thơ của ông không chỉ là lời than thở mà còn là tiếng nói phản ánh hiện thực, chất chứa tâm tư của một con người luôn hướng về đất nước, về nhân dân. “Mưa dầm” là một trong những bài thơ như thế – một bài thơ ngắn gọn nhưng đầy ám ảnh, gợi lên hình ảnh một đất nước đang oằn mình trong giông bão, còn nhân dân thì lầm than, khốn khó.
Dựa vào kẻ khác để giữ yên vận mệnh thì chẳng khác nào trao số phận mình vào tay người. Mạnh Tử đã chỉ ra rằng, sức mạnh thật sự đến từ nội lực chứ không phải từ sự nhún nhường trước cường quyền. Nếu biết lo cho dân, củng cố nền tảng vững chắc thì dù gặp nguy biến cũng không sợ. Đây là bài học không chỉ cho bậc quân vương mà còn cho mỗi người: tự lực cánh sinh mới là con đường bền vững nhất.
Chiêu Hề Tuất không có thực quyền, nhưng nhờ thế của vua mà người đời phải khiếp sợ. Cũng như con cáo đi bên cạnh hổ, hưởng oai hùm mà tưởng mình là chúa tể. Kẻ dựa vào quyền thế người khác để hống hách, dọa nạt thiên hạ chỉ là kẻ hữu danh vô thực, một khi mất đi chỗ dựa, sẽ lộ rõ bản chất yếu hèn. Bài học rút ra: quyền lực thực sự đến từ bản thân, không phải từ sự vay mượn, dựa dẫm.
Câu chuyện cho thấy cảm xúc con người dễ bị chi phối bởi hoàn cảnh và sự tưởng tượng. Khi chưa thật sự chạm tới điều gì, lòng ta có thể tràn đầy xúc động, nhưng khi đối diện với thực tế, cảm xúc ấy lại trở nên phai nhạt. Điều này cũng phản ánh một thực tế rằng những gì ta mong nhớ, kỳ vọng thường đẹp hơn khi còn trong tâm tưởng.
Lời bình:
Lắng nghe lời phê bình là cách giúp chính quyền sửa sai và dân được yên ổn. Tử Sản hiểu rằng ý kiến của dân chúng là “thuốc chữa” cho người cầm quyền, giúp họ điều chỉnh chính sách hợp lý hơn. Chặn miệng dân không khiến bất mãn biến mất, mà chỉ đẩy nó đến chỗ bùng nổ. Câu chuyện khuyên ta biết tiếp thu lời góp ý, lấy đó làm nền tảng để cải thiện bản thân và xã hội.
Người làm vua nếu không giữ đạo trị nước, thì phần thưởng có hậu đến đâu cũng không cứu vãn được vận mệnh đất nước. Câu nói của người đánh cá không chỉ đơn thuần là lời khuyên mà còn là một triết lý sâu sắc về cách làm vua: tôn kính trời đất, giữ vững biên cương, yêu dân, giảm sưu thuế. Khi ấy, không cần ban thưởng riêng ai, mà tất cả dân chúng đều được hưởng phúc. Một bậc minh quân không nên mải mê thú vui riêng mà quên đi trọng trách lớn lao của mình.
Câu chuyện dạy ta cách ứng xử khéo léo trong đời: biết bằng lòng với hoàn cảnh, giữ lễ độ khiêm nhường, thận trọng trong hành động và suy nghĩ kỹ trước khi nói. Khi thực hành những điều này, con người sẽ có được sự an nhiên, không lo sợ trong mọi mối quan hệ.
Lời bình:
Trị dân cần cân bằng giữa khoan dung và nghiêm khắc. Nếu quá khoan dung, dân sinh nhờn luật; nếu quá nghiêm khắc, dân sinh oán thán. Sự hòa hợp giữa hai yếu tố này mới tạo nên một chính quyền vững mạnh. Khổng Tử đã nhấn mạnh rằng khoan và nghiêm không mâu thuẫn, mà cần hỗ trợ lẫn nhau để giữ xã hội ổn định.
Lúc nguy khó mới rõ lòng người. Khi chạy loạn, ai cũng lo cho bản thân, nhưng Hoa Hâm lại trọng nghĩa hơn mạng sống. Trước lo tránh nhận người lạ vì sợ bất trắc, nhưng khi đã cùng đường, ông coi người ấy là bạn, không bỏ rơi dù trong cơn hoạn nạn. Đó là sự thấu hiểu nhân nghĩa một cách sâu sắc – biết rõ chữ “nghĩa” mà không vì chữ “lợi” mà quên đi.
Không phải cứ có sức mạnh là có thể hành động ngay, mà cần biết chờ thời cơ, biết lợi dụng thế cục để đạt kết quả tối ưu. Biện Trang nếu xông vào ngay, có thể mất sức mà không thắng được hổ, nhưng nhẫn nại đợi thời, để hổ tự hại nhau, thì vừa ít tốn công, vừa đạt lợi ích lớn. Trong cuộc đời, có những việc không cần vội vã, mà cần biết quan sát, biết đợi đúng lúc, đúng thời, mới có thể giành được thắng lợi trọn vẹn.
Việc nhỏ có thể báo hiệu điều lớn. Họ Công Sách quên con sinh trong lễ tế, chứng tỏ đã lơ là với bổn phận, cẩu thả trong việc quan. Khổng Tử nhìn từ một sai sót nhỏ mà đoán được hậu quả lớn. Người làm quan mà không cẩn trọng, không giữ trọn lễ nghĩa, thì mất chức là điều tất yếu. Kẻ bất cẩn trong điều nhỏ, khó mà chu toàn việc lớn.
Cùng một hoàn cảnh, nhưng cách nhìn nhận khác nhau sẽ dẫn đến kết quả khác nhau. Người bi quan chỉ thấy mất mát, người lạc quan biết cách biến mất thành được. Bật Tử Tiện hiểu rằng làm quan không chỉ là gánh nặng mà còn là cơ hội để thực hành đạo lý, giúp đỡ gia đình và gắn kết bạn bè. Đó chính là tâm thế của bậc quân tử.
Hạnh phúc chân chính không nằm ở quyền lực hay giàu sang, mà ở sự bình yên, thanh thản và giá trị của bản thân. Ba điều vui của bậc quân tử là gia đình yên ấm, tâm hồn thanh sạch, và sự nghiệp giáo hóa nhân tài. Đây không chỉ là niềm vui cá nhân mà còn là nền tảng cho xã hội thịnh vượng. Người biết đủ với ba điều ấy mới thật sự an nhiên giữa cuộc đời.
