Dữ phạm tế tửu xướng họa kỳ 2
Hồ Xuân Hương
Kìa ai tỉnh, kìa ai say
Kìa ai ghẹo nguyệt giữa ban ngày
Khoan khoan xin hãy dừng tay lại
Chớ mó hang hùm nữa mất tay
*
“Sự Mâu Thuẫn Trong Tâm Hồn: Bài Thơ ‘Dữ Phạm Tế Tửu Xướng Họa Kỳ 2’ Của Hồ Xuân Hương”
Hồ Xuân Hương, người phụ nữ tài ba với bút danh nổi danh trong văn học Nôm, luôn mang đến cho người đọc những tác phẩm vừa sắc sảo, vừa đậm đà tính nhân văn. Đặc biệt trong bài thơ “Dữ Phạm Tế Tửu Xướng Họa Kỳ 2”, bà không chỉ thể hiện tài năng về ngôn ngữ mà còn làm nổi bật lên những vấn đề sâu sắc về bản chất con người và những mâu thuẫn nội tại trong lòng mỗi người. Bài thơ là một bức tranh sống động về sự mâu thuẫn giữa lý trí và cảm xúc, giữa tỉnh táo và say mê.
“Kìa ai tỉnh, kìa ai say”
Câu thơ mở đầu, “Kìa ai tỉnh, kìa ai say”, là một cách hỏi đầy sự đối lập, nhằm chỉ ra sự khác biệt giữa hai trạng thái tinh thần trái ngược. “Tỉnh” và “say” không chỉ đơn thuần là trạng thái thể xác mà còn là sự tượng trưng cho hai thái cực trong tâm lý con người: lý trí và cảm xúc. Chúng ta, trong cuộc sống hàng ngày, thường xuyên phải đối mặt với sự đấu tranh giữa lý trí tỉnh táo và những cảm xúc bất chợt, say mê, những cảm giác mù quáng. Điều này không chỉ phản ánh cuộc sống bên ngoài mà còn là những xung đột bên trong mỗi con người, khiến họ đôi khi phải sống trong sự giằng xé giữa những quyết định tỉnh táo và những ham muốn không kiểm soát.
“Kìa ai ghẹo nguyệt giữa ban ngày”
Câu thơ tiếp theo “Kìa ai ghẹo nguyệt giữa ban ngày” lại tiếp tục làm nổi bật sự tương phản giữa cái lý và cái tình. Nguyệt (mặt trăng) vốn là hình ảnh của sự dịu dàng, thơ mộng, nhưng việc “ghẹo” (quấy rối) nàng giữa ban ngày lại là hành động bất hợp lý và đầy mâu thuẫn. Ban ngày là thời điểm của ánh sáng và lý trí, còn đêm là thời gian của sự lãng mạn, mộng mơ. Hồ Xuân Hương đã khéo léo chỉ ra sự phi lý khi con người cố tình theo đuổi những điều không hợp với tự nhiên, những khao khát vô lý giữa ánh sáng của lý trí.
Qua đây, thi sĩ muốn phản ánh một hiện thực xã hội mà con người thường xuyên hành động một cách thiếu lý trí, phá vỡ những quy luật tự nhiên để theo đuổi những khát khao không thể đạt được. Điều này không chỉ là sự mâu thuẫn trong hành động mà còn là sự chao đảo trong tinh thần con người.
“Khoan khoan xin hãy dừng tay lại”
Đến đây, Hồ Xuân Hương trực tiếp lên tiếng, như một người cảnh tỉnh: “Khoan khoan xin hãy dừng tay lại”. Đây không chỉ là lời cảnh báo đối với hành động thiếu suy nghĩ, mà còn là lời nhắc nhở về sự kiềm chế, sự tỉnh táo trước những quyết định vội vàng. Chính sự dừng lại ấy là cách giúp con người nhận thức lại chính mình, nhìn nhận rõ ràng hơn về những điều đang diễn ra xung quanh và trong nội tâm. Điều này thể hiện quan điểm của bà về việc hành động với lý trí, chứ không phải theo cảm xúc nhất thời.
“Chớ mó hang hùm nữa mất tay”
Hình ảnh “mó hang hùm” là một ẩn dụ mạnh mẽ mà Hồ Xuân Hương sử dụng để chỉ ra những hành động mạo hiểm, không suy nghĩ trước khi hành động. Trong câu này, bà sử dụng hình ảnh con hổ – loài vật mạnh mẽ và nguy hiểm – để biểu trưng cho những mối nguy hiểm tiềm tàng mà con người có thể tự đẩy mình vào, nếu như không cẩn trọng. “Mất tay” ở đây không chỉ đơn giản là mất mát vật chất, mà còn là sự mất mát về tinh thần, về những giá trị đạo đức và lý trí khi con người quá sa đà vào những ham muốn sai lầm.
Thông Điệp Sâu Sắc Của Hồ Xuân Hương
Qua bài thơ này, Hồ Xuân Hương không chỉ vẽ lên một bức tranh sống động về mâu thuẫn trong tâm hồn con người, mà còn khéo léo truyền tải một thông điệp về sự kiềm chế và tự kiểm soát. Thi sĩ không phủ nhận cảm xúc, nhưng bà cho rằng lý trí và tỉnh táo phải luôn đóng vai trò dẫn dắt trong hành động. Cảm xúc có thể mù quáng, nhưng chỉ khi lý trí lên tiếng, con người mới có thể nhận thức và hành động đúng đắn.
Bài thơ cũng mang đến một sự chiêm nghiệm sâu sắc về bản chất con người trong xã hội, những mâu thuẫn nội tại mà chúng ta thường phải đối mặt, và sự cần thiết của việc duy trì một thái độ sống tỉnh táo, cân bằng. Hồ Xuân Hương qua những hình ảnh đặc sắc và những câu thơ đơn giản mà đầy ẩn ý đã gửi gắm cho chúng ta bài học quý giá về việc sống có lý trí, đừng để cảm xúc chi phối quá mức, bởi vì trong những lúc thiếu sáng suốt, chúng ta dễ dàng đánh mất những giá trị tốt đẹp trong cuộc sống.
*
Hồ Xuân Hương – Bà Chúa Thơ Nôm và Tượng Đài Văn Hóa Việt Nam
Hồ Xuân Hương (1772–1822), tên chữ Hán là 胡春香, là một thi sĩ nổi tiếng của Việt Nam, sống vào cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX. Với tài năng thi ca độc đáo và tiếng nói sắc sảo, bà được nhà thơ hiện đại Xuân Diệu tôn vinh là “Bà chúa thơ Nôm.” Năm 2021, Hồ Xuân Hương cùng Nguyễn Đình Chiểu đã được UNESCO vinh danh là “Danh nhân văn hóa thế giới,” ghi nhận những đóng góp đặc biệt của bà cho nền văn hóa và văn học nhân loại.
Di sản thi ca
Hồ Xuân Hương để lại toàn bộ di tác bằng thơ, phần lớn được viết bằng chữ Nôm – loại văn tự giàu bản sắc dân tộc. Thơ của bà thường thoát khỏi những ràng buộc niêm luật chặt chẽ truyền thống, mang hơi thở thời đại, với phong cách “thanh thanh tục tục” đầy ý nhị. Qua thơ, bà phản ánh những bất công xã hội, tiếng nói khát khao tự do và quyền sống của con người, đặc biệt là phụ nữ.
Cuộc đời đa đoan
Hồ Xuân Hương sinh ra tại phường Khán Xuân, nay thuộc Bách Thảo, Hà Nội, là con gái của Sinh đồ Hồ Phi Diễn hoặc Hồ Sĩ Danh, một học giả nổi tiếng. Thời thơ ấu của bà gắn liền với Cổ Nguyệt Đường – một dinh thự ven hồ Tây, nơi bà lớn lên trong không gian phồn hoa của xứ Đàng Ngoài. Mặc dù không phải chịu sự gò bó nghiêm khắc như phụ nữ cùng thời, Hồ Xuân Hương vẫn nổi bật với tư chất thông minh và lòng hiếu học.
Đời sống tình cảm của Hồ Xuân Hương cũng nhiều sóng gió. Bà từng hai lần lấy chồng nhưng đều không viên mãn. Người chồng đầu tiên là Tổng Cóc – một hào phú yêu thi ca. Cuộc sống hôn nhân này kết thúc với nhiều giai thoại ly kỳ. Người chồng thứ hai là Phạm Viết Ngạn, Tri phủ Vĩnh Tường, nhưng cuộc sống chung chỉ kéo dài 27 tháng trước khi ông qua đời. Những mối tình và duyên phận phức tạp đã tạo nên hình tượng một người phụ nữ mạnh mẽ, sống tự do, và đầy khát vọng.
Lịch sử và tranh cãi
Cuộc đời và hành trạng của Hồ Xuân Hương cho đến nay vẫn là đề tài gây tranh cãi trong giới học giả. Nhiều giai thoại và tài liệu dân gian, như sách Giai nhân di mặc của Nguyễn Hữu Tiến, cung cấp thông tin nhưng không đủ xác tín. Mộ phần của bà, từng được cho là nằm ở ven hồ Tây, nay đã biến mất theo thời gian và sự thay đổi địa tầng.
Giai thoại tình yêu và cuộc sống
Nhiều giai thoại về tình yêu của Hồ Xuân Hương được lưu truyền, như mối tình đầy sóng gió với Tống Như Mai, một chàng trạng nguyên trẻ tuổi. Các câu chuyện này không chỉ làm giàu thêm hình ảnh nữ sĩ tài sắc mà còn tôn vinh khí chất quyết liệt và nhân cách mạnh mẽ của bà.
Di sản bất tử
Hồ Xuân Hương không chỉ là nhà thơ, mà còn là biểu tượng của ý chí tự do, tiếng nói phản kháng, và sự sáng tạo vượt thời đại. Những bài thơ Nôm đặc sắc của bà như “Bánh trôi nước,” “Đèo Ba Dội,” hay “Hang Cắc Cớ” đã đi vào lòng người, khẳng định tài năng và phong cách độc đáo.
Với những đóng góp lớn lao cho nền văn học dân tộc, Hồ Xuân Hương xứng đáng được ghi nhớ như một tượng đài bất tử của văn hóa Việt Nam. Di sản của bà sẽ mãi mãi là nguồn cảm hứng cho những thế hệ yêu thơ và trân trọng giá trị dân tộc.
Viên Ngọc Quý.
