Vịnh tiến sĩ giấy bài 2 (Ông nghè tháng tám)
Nguyễn Khuyến
Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai.
Cũng gọi ông nghè có kém ai.
Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi.
Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời!
Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ,
Nghĩ rằng đồ thật, hoá đồ chơi!
*
“Ông Nghè Giấy: Tấm Bi Kịch Của Danh Vọng Hư Ảo”
Trong bài thơ “Ông nghè tháng tám”, Nguyễn Khuyến đã khéo léo vẽ nên bức tranh về một thời đại mà danh vọng và địa vị có thể được tô vẽ bằng những thứ hư ảo, thiếu giá trị thực chất. Với giọng thơ châm biếm pha chút chua chát, tác giả đã gửi gắm nỗi niềm về sự suy đồi của học thuật và đạo đức, đồng thời nhắn nhủ chúng ta về giá trị thực sự của cuộc sống.
Bóng Hình Của Danh Vọng Hão Huyền
“Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai,
Cũng gọi ông nghè có kém ai.”
Những câu mở đầu của bài thơ mang đầy tính hài hước và châm biếm. Nguyễn Khuyến mô tả hình ảnh của một “ông nghè giấy” với đầy đủ nghi thức và hình thức bề ngoài: cờ, biển, cân đai, tôn nghiêm không kém bất kỳ ai. Nhưng từ “cũng” được lặp lại nhiều lần như muốn nhấn mạnh sự giả tạo, gượng ép của những thứ ấy.
Tác giả không chỉ đang châm biếm một cá nhân, mà còn phơi bày cả một xã hội đặt nặng hình thức mà quên đi giá trị thật sự.
Danh Vọng Được Đo Bằng Mảnh Giấy
“Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng,
Nét son điểm rõ mặt văn khôi.”
Nguyễn Khuyến tiếp tục lật tẩy bản chất của “ông nghè” này: danh tiếng của ông được xây dựng trên một mảnh giấy và vài nét son tô điểm. Tất cả chỉ là sự phù phiếm, không có chút thực chất nào.
Hai câu thơ không chỉ phản ánh sự thất vọng của Nguyễn Khuyến với hệ thống thi cử đương thời, mà còn cảnh tỉnh rằng danh vọng không thể chỉ được đo đếm bằng hình thức hay địa vị.
Trọng Lượng Nhẹ Tựa Lông Hồng
“Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ?
Cái giá khoa danh ấy mới hời!”
Danh vọng mà không có giá trị thật chẳng khác nào xiêm áo khoác lên một thân thể trống rỗng. Nguyễn Khuyến sử dụng hình ảnh “xiêm áo nhẹ” để ám chỉ sự vô nghĩa của danh vọng khi nó không gắn liền với năng lực và đạo đức.
Câu thơ còn nhấn mạnh vào “cái giá khoa danh” – giá trị mà người đời sẵn sàng trả để đổi lấy danh hiệu. Nhưng cái giá ấy, dù cao đến đâu, cũng trở nên “hời” nếu danh hiệu chỉ là vỏ bọc rỗng tuếch.
Thực Và Ảo Trong Đời
“Ghế tréo, lọng xanh ngồi bảnh choẹ,
Nghĩ rằng đồ thật, hoá đồ chơi!”
Câu thơ kết thúc như một lời kết luận đau xót. Những biểu tượng quyền uy như “ghế tréo, lọng xanh” tưởng chừng là hiện thân của danh vọng, quyền lực và sự vinh quang, nhưng lại hóa thành trò đùa. Nguyễn Khuyến ví những thứ ấy như “đồ chơi” – thứ chỉ có hình thức bề ngoài mà không hề có nội dung hay giá trị thực chất.
Câu thơ không chỉ là sự châm biếm cá nhân, mà còn là lời cảnh tỉnh dành cho tất cả những ai đang bị cuốn vào vòng xoáy của danh vọng phù phiếm.
Thông Điệp Sâu Sắc Của Bài Thơ
Bài thơ “Ông nghè tháng tám” không chỉ dừng lại ở việc châm biếm, mà còn truyền tải những thông điệp sâu sắc: Danh vọng chỉ có giá trị khi gắn liền với thực tài và đạo đức: Những danh hiệu hão huyền chỉ là lớp vỏ rỗng, không mang lại giá trị thực sự. Phê phán sự suy đồi của hệ thống thi cử: Nguyễn Khuyến đau lòng trước cảnh những giá trị học thuật và đạo đức bị thay thế bằng những trò tô vẽ hình thức. Nhắc nhở con người về giá trị thực chất của cuộc đời: Hãy sống thật, cống hiến thật, thay vì chạy theo những thứ phù phiếm, tạm bợ.
Kết Luận
“Ông nghè tháng tám” là một bài thơ tuy ngắn gọn nhưng giàu ý nghĩa, thể hiện tầm nhìn của Nguyễn Khuyến về xã hội đương thời. Tác phẩm là tiếng lòng của một nhà Nho chân chính, luôn trăn trở trước những biến động và tha hóa của thời cuộc.
Bằng giọng thơ dí dỏm mà thâm sâu, Nguyễn Khuyến nhắc nhở chúng ta rằng, danh vọng thật sự không nằm ở vẻ bề ngoài, mà nằm ở giá trị mà mỗi con người mang lại cho cuộc đời.
*
Nguyễn Khuyến – Tam Nguyên Yên Đổ
Nguyễn Khuyến (chữ Hán: 阮勸), tên thật là Nguyễn Thắng (阮勝), hiệu Quế Sơn, tự Miễu Chi, sinh ngày 15 tháng 2 năm 1835 tại làng Văn Khế, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Quê nội của ông ở làng Vị Hạ, xã Yên Đổ (nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam). Ông mất ngày 5 tháng 2 năm 1909 tại quê nhà. Là một danh nhân văn hóa và thi sĩ nổi tiếng, Nguyễn Khuyến được biết đến với danh hiệu Tam Nguyên Yên Đổ, tượng trưng cho tài năng và đức độ.
Xuất thân và con đường khoa cử
Nguyễn Khuyến xuất thân trong một gia đình nhà nho có truyền thống học hành. Cha ông, Nguyễn Tông Khởi, đỗ tú tài và làm thầy dạy học, còn mẹ là bà Trần Thị Thoan, con gái của một nhà nho từng đỗ tú tài thời Lê – Mạc.
Thuở nhỏ, ông học cùng những bậc tài danh như Trần Bích San và Phạm Văn Nghị. Năm 1864, ông đỗ Giải nguyên tại trường thi Hà Nội. Tuy nhiên, kỳ thi Hội năm 1865 không thành công đã khiến ông đổi tên từ Nguyễn Thắng thành Nguyễn Khuyến với hàm ý khích lệ bản thân phải cố gắng hơn nữa.
Đến năm 1871, Nguyễn Khuyến đạt thành tích xuất sắc khi đỗ cả Hội Nguyên và Đình Nguyên, trở thành Tam Nguyên thời Nguyễn. Đây là một vinh dự lớn, thể hiện trí tuệ và sự kiên trì của ông trên con đường khoa bảng.
Sự nghiệp quan trường và hoàn cảnh lịch sử
Nguyễn Khuyến làm quan trong thời kỳ đất nước lâm vào cảnh “nước mất nhà tan”. Dù được bổ nhiệm vào các chức vụ quan trọng như Đốc học Thanh Hóa, Án sát và Bố chính Quảng Ngãi, nhưng trước cảnh đất nước bị thực dân Pháp xâm lược và sự suy yếu của triều đình nhà Nguyễn, ông sớm nhận ra sự bất lực của bản thân trong việc giúp dân, cứu nước.
Năm 1884, Nguyễn Khuyến xin từ quan, trở về quê nhà Yên Đổ, sống cuộc đời ẩn dật. Chính hoàn cảnh lịch sử đầy biến động này đã hun đúc nên tâm hồn thi sĩ giàu cảm xúc nhưng cũng nhuốm màu bất mãn và bế tắc.
Tác phẩm
Nguyễn Khuyến để lại một di sản văn học đồ sộ gồm cả thơ chữ Hán và thơ Nôm, trong đó nổi bật là các tập: Quế Sơn thi tập, Yên Đổ thi tập, và Bách Liêu thi văn tập.
Thơ ông thể hiện nhiều sắc thái, từ trào phúng, trữ tình đến triết lý nhân sinh. Các bài thơ như Bạn đến chơi nhà, Thu điếu, Thu ẩm đều mang đậm hồn quê Việt Nam, gợi lên tình yêu thiên nhiên, con người và nỗi niềm thế sự. Thơ chữ Hán của ông trữ tình sâu sắc, trong khi thơ Nôm lại gần gũi, tinh tế, thể hiện tài năng ngôn ngữ điêu luyện.
Vinh danh và di sản
Tên tuổi Nguyễn Khuyến được lưu danh qua các con phố, trường học và giải thưởng văn học. Giải thưởng Văn học – Nghệ thuật Nguyễn Khuyến được tổ chức định kỳ tại tỉnh Hà Nam, quê hương ông, để vinh danh những tài năng trong lĩnh vực văn chương, nghệ thuật.
Ông cũng được đặt tên cho nhiều con phố tại các thành phố lớn như Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định và Phủ Lý. Phố Nguyễn Khuyến, gần Văn Miếu – Quốc Tử Giám, là một trong những địa danh tiêu biểu gắn liền với tên tuổi ông.
Kết luận
Nguyễn Khuyến là tấm gương sáng về tài năng, khí phách và tấm lòng yêu nước. Cuộc đời ông không chỉ là câu chuyện về sự nghiệp khoa bảng hay thơ văn mà còn phản ánh những biến động lớn của lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX. Dù sống trong thời kỳ đen tối, những giá trị nghệ thuật và tinh thần của ông vẫn trường tồn, làm giàu thêm cho văn hóa dân tộc.
Viên Ngọc Quý.
