Tự tình 3
Hồ Xuân Hương
Chiếc bánh buồn vì phận nổi nênh,
Giữa dòng ngao ngán nỗi lêng đênh.
Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng,
Nửa mạn phong ba luống bập bềnh.
Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến,
Giong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh.
Ấy ai thăm ván cam lòng vậy,
Ngán nỗi ôm đàn những tấp tênh.
*
“Tự Tình III: Những Nỗi Niềm Từ Phận Đời Vô Định”
Trong kho tàng thơ Nôm của Hồ Xuân Hương, “Tự tình III” nổi bật như một bức tranh tâm hồn với những đường nét sắc sảo về nỗi buồn, khát khao và sự bấp bênh của thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Từ những hình ảnh giản dị, thi sĩ đã vẽ nên một bức tranh trữ tình về cuộc sống đầy mâu thuẫn của người phụ nữ, thể hiện rõ những cảm xúc nội tâm phức tạp: buồn bã, lạc lõng, đứt đoạn giữa những dòng đời xô bồ.
Chiếc Bánh Buồn Và Phận Nổi Nênh
Bài thơ mở đầu với một hình ảnh mạnh mẽ, “Chiếc bánh buồn vì phận nổi nênh,” như một biểu tượng cho sự bấp bênh của cuộc đời người phụ nữ. Chiếc bánh vốn là thứ hình ảnh đơn sơ, nhưng qua cách diễn đạt của Hồ Xuân Hương, nó trở thành biểu tượng của nỗi cô đơn, lẻ loi và những khó khăn trong hành trình tìm kiếm sự bình yên. Được ví như chiếc bánh nổi nênh giữa dòng, người phụ nữ này luôn phải vật lộn với cuộc đời, không có một bến đỗ vững chắc, chỉ biết bập bềnh, trôi dạt.
Lời thơ mang đậm chất triết lý và cảm nhận sâu sắc về thân phận, khiến ta nhận ra rằng trong cuộc sống đầy sóng gió và bão táp này, mỗi người đều có thể cảm thấy mình như một chiếc bánh, chỉ biết nổi trôi mà không thể tự mình quyết định hướng đi.
Lưng Khoang Và Mạn Phong Ba Bập Bềnh
Dòng thơ tiếp theo, “Lưng khoang tình nghĩa dường lai láng, / Nửa mạn phong ba luống bập bềnh,” tiếp tục khai thác sự bấp bênh của đời người thông qua hình ảnh lưng khoang và mạn phong ba. Lưng khoang không chỉ là thân thể mà còn là sức chịu đựng, là hình ảnh tượng trưng cho những trách nhiệm, nghĩa vụ mà người phụ nữ phải gánh vác. Nhưng tình cảm, tình nghĩa thì lại mông lung, khó nắm bắt, không thể nào xác định rõ ràng.
Phong ba, bão táp, những luồng gió bão táp của cuộc đời chính là hình ảnh mà Hồ Xuân Hương sử dụng để mô tả những trắc trở trong tình yêu và cuộc sống của người phụ nữ. Lòng họ chẳng khác nào mạn thuyền, luôn bập bềnh, lênh đênh giữa những cơn sóng gió.
Cầm Lái Và Thuyền Đời Lênh Đênh
Câu thơ “Cầm lái mặc ai lăm đỗ bến,” là một sự giằng co giữa quyền lực và sự bất lực. Người phụ nữ tự cầm lái cuộc đời mình nhưng lại không thể đỗ bến, không thể định đoạt được số phận của mình. Giữa những trông đợi và khát khao tìm thấy bến đỗ bình yên, họ vẫn phải chống chọi với những thử thách, như chiếc thuyền nhỏ không thể cầm lái, không thể dừng lại giữa những khúc cua của đời người.
Hình ảnh “Giong lèo thây kẻ rắp xuôi ghềnh” càng làm rõ thêm sự mệt mỏi của người phụ nữ khi phải vượt qua những khó khăn, gian nan, tưởng chừng không thể vượt qua. Cái cảm giác bế tắc, như một chiếc thuyền bị cuốn trôi theo dòng nước, dường như không có sự lựa chọn, không có khả năng đổi chiều.
Ngán Nỗi Ôm Đàn Và Những Tấp Tênh
Lời thơ kết thúc với hình ảnh “Ngán nỗi ôm đàn những tấp tênh.” Đây là một ẩn dụ sắc bén về cuộc sống đầy bất an, những âm thanh của đàn cũng không thể xua tan được nỗi niềm. Ôm đàn là cách thức để người phụ nữ biểu lộ cảm xúc, là nơi tìm đến để giải tỏa tâm sự, nhưng cuối cùng lại chỉ còn lại sự tấp tênh, sự chông chênh, như một nỗi niềm chưa bao giờ được giải thoát. Đàn cũng là một ẩn dụ cho những ước vọng, hy vọng mong manh, nhưng lại bị đánh bại bởi thực tại đau đớn.
Thông Điệp Của Hồ Xuân Hương: Khát Khao Sự Giải Thoát
Từ những hình ảnh của chiếc bánh, con thuyền lênh đênh cho đến âm thanh của đàn, “Tự tình III” không chỉ là những lời tự tình đơn thuần mà còn là tiếng kêu ai oán, là sự phản ánh sâu sắc về một cuộc sống không được lựa chọn, về một người phụ nữ đang vất vả tìm kiếm ý nghĩa trong cuộc đời, một cuộc đời đầy rẫy những khó khăn và sự lẻ loi.
Hồ Xuân Hương đã thành công trong việc truyền tải thông điệp về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến, nơi mà họ không có quyền quyết định số phận của chính mình, luôn phải chống chọi với những khó khăn và khát khao tự do, giải thoát khỏi những gông cùm của thời đại.
Bài thơ là lời nhắc nhở về những khát vọng bị đè nén, về những nỗi niềm khắc khoải trong trái tim của người phụ nữ, đồng thời là tiếng lòng thấm đẫm buồn bã, day dứt về sự bấp bênh của cuộc đời mà mỗi con người đều phải đối mặt.
*
Hồ Xuân Hương – Bà Chúa Thơ Nôm và Tượng Đài Văn Hóa Việt Nam
Hồ Xuân Hương (1772–1822), tên chữ Hán là 胡春香, là một thi sĩ nổi tiếng của Việt Nam, sống vào cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX. Với tài năng thi ca độc đáo và tiếng nói sắc sảo, bà được nhà thơ hiện đại Xuân Diệu tôn vinh là “Bà chúa thơ Nôm.” Năm 2021, Hồ Xuân Hương cùng Nguyễn Đình Chiểu đã được UNESCO vinh danh là “Danh nhân văn hóa thế giới,” ghi nhận những đóng góp đặc biệt của bà cho nền văn hóa và văn học nhân loại.
Di sản thi ca
Hồ Xuân Hương để lại toàn bộ di tác bằng thơ, phần lớn được viết bằng chữ Nôm – loại văn tự giàu bản sắc dân tộc. Thơ của bà thường thoát khỏi những ràng buộc niêm luật chặt chẽ truyền thống, mang hơi thở thời đại, với phong cách “thanh thanh tục tục” đầy ý nhị. Qua thơ, bà phản ánh những bất công xã hội, tiếng nói khát khao tự do và quyền sống của con người, đặc biệt là phụ nữ.
Cuộc đời đa đoan
Hồ Xuân Hương sinh ra tại phường Khán Xuân, nay thuộc Bách Thảo, Hà Nội, là con gái của Sinh đồ Hồ Phi Diễn hoặc Hồ Sĩ Danh, một học giả nổi tiếng. Thời thơ ấu của bà gắn liền với Cổ Nguyệt Đường – một dinh thự ven hồ Tây, nơi bà lớn lên trong không gian phồn hoa của xứ Đàng Ngoài. Mặc dù không phải chịu sự gò bó nghiêm khắc như phụ nữ cùng thời, Hồ Xuân Hương vẫn nổi bật với tư chất thông minh và lòng hiếu học.
Đời sống tình cảm của Hồ Xuân Hương cũng nhiều sóng gió. Bà từng hai lần lấy chồng nhưng đều không viên mãn. Người chồng đầu tiên là Tổng Cóc – một hào phú yêu thi ca. Cuộc sống hôn nhân này kết thúc với nhiều giai thoại ly kỳ. Người chồng thứ hai là Phạm Viết Ngạn, Tri phủ Vĩnh Tường, nhưng cuộc sống chung chỉ kéo dài 27 tháng trước khi ông qua đời. Những mối tình và duyên phận phức tạp đã tạo nên hình tượng một người phụ nữ mạnh mẽ, sống tự do, và đầy khát vọng.
Lịch sử và tranh cãi
Cuộc đời và hành trạng của Hồ Xuân Hương cho đến nay vẫn là đề tài gây tranh cãi trong giới học giả. Nhiều giai thoại và tài liệu dân gian, như sách Giai nhân di mặc của Nguyễn Hữu Tiến, cung cấp thông tin nhưng không đủ xác tín. Mộ phần của bà, từng được cho là nằm ở ven hồ Tây, nay đã biến mất theo thời gian và sự thay đổi địa tầng.
Giai thoại tình yêu và cuộc sống
Nhiều giai thoại về tình yêu của Hồ Xuân Hương được lưu truyền, như mối tình đầy sóng gió với Tống Như Mai, một chàng trạng nguyên trẻ tuổi. Các câu chuyện này không chỉ làm giàu thêm hình ảnh nữ sĩ tài sắc mà còn tôn vinh khí chất quyết liệt và nhân cách mạnh mẽ của bà.
Di sản bất tử
Hồ Xuân Hương không chỉ là nhà thơ, mà còn là biểu tượng của ý chí tự do, tiếng nói phản kháng, và sự sáng tạo vượt thời đại. Những bài thơ Nôm đặc sắc của bà như “Bánh trôi nước,” “Đèo Ba Dội,” hay “Hang Cắc Cớ” đã đi vào lòng người, khẳng định tài năng và phong cách độc đáo.
Với những đóng góp lớn lao cho nền văn học dân tộc, Hồ Xuân Hương xứng đáng được ghi nhớ như một tượng đài bất tử của văn hóa Việt Nam. Di sản của bà sẽ mãi mãi là nguồn cảm hứng cho những thế hệ yêu thơ và trân trọng giá trị dân tộc.
Viên Ngọc Quý.
