Vịnh tiến sĩ giấy bài 1 (Vịnh ông tiến sĩ giấy)
Nguyễn Khuyến
Khéo chú hoa man khéo vẽ trò,
Bỡn ông mà lại dứ thằng cu.
Mày râu vẻ mặt vang trong nước,
Giấy má nhà bay đáng mấy xu?
Bán tiếng, mua danh, thây lũ trẻ,
Bảng vàng, bia đá, vẫn nghìn thu.
Hỏi ai muốn ước cho con cháu,
Nghĩ lại đời xưa mấy kiếp tu.
*
“Vịnh Ông Tiến Sĩ Giấy: Một Lời Châm Biếm Nhẹ Nhàng Mà Sâu Sắc”
Bài thơ “Vịnh ông tiến sĩ giấy” của Nguyễn Khuyến không chỉ là lời phê phán nhẹ nhàng dành cho những giá trị hão huyền trong xã hội, mà còn là một bài học sâu sắc về đạo làm người và cách đối diện với danh vọng. Bằng lối thơ dí dỏm nhưng ẩn chứa triết lý nhân sinh, Tam Nguyên Yên Đổ đã gửi gắm nỗi lòng của một bậc trí giả trước thời cuộc đầy biến động.
Khởi Đầu Với Một Lời Châm Chọc
“Khéo chú hoa man khéo vẽ trò,
Bỡn ông mà lại dứ thằng cu.”
Nguyễn Khuyến mở đầu bài thơ bằng một giọng điệu hài hước, ví von việc tạo ra một ông tiến sĩ giấy giống như trò đùa tinh quái của trẻ nhỏ. Sự “khéo vẽ trò” ấy không chỉ dừng lại ở việc chế tác hình tượng, mà còn ám chỉ sự hư danh, giả tạo trong cuộc sống.
Những câu thơ này như một lời nhắc nhở nhẹ nhàng rằng danh hiệu hay hình thức bên ngoài, nếu không có giá trị thực chất, chỉ như món đồ chơi, vô nghĩa và dễ bị lãng quên.
Phơi Bày Giá Trị Thực Chất
“Mày râu vẻ mặt vang trong nước,
Giấy má nhà bay đáng mấy xu?”
Hình ảnh ông tiến sĩ giấy được miêu tả với đủ mày râu, vẻ mặt oai nghiêm – một biểu tượng của uy quyền và danh tiếng. Tuy nhiên, Nguyễn Khuyến nhanh chóng lật tẩy bản chất của sự giả tạo ấy: tất cả chỉ là giấy má, không có giá trị thực chất.
Lời thơ thể hiện sự thất vọng trước thói chạy theo hư danh, bán rẻ giá trị thật sự để đổi lấy vẻ ngoài hào nhoáng. Danh vọng mà không đi kèm tài năng và đạo đức, cuối cùng cũng chỉ là một trò cười.
Danh Vọng Hão Huyền và Sự Trường Tồn Thực Sự
“Bán tiếng, mua danh, thây lũ trẻ,
Bảng vàng, bia đá, vẫn nghìn thu.”
Nguyễn Khuyến tiếp tục chỉ trích thói quen chạy theo danh tiếng bằng mọi giá, thậm chí chấp nhận hy sinh giá trị thật của mình. Nhưng ông cũng nhấn mạnh rằng, bảng vàng hay bia đá – những biểu tượng của sự vinh danh thực sự – vẫn tồn tại mãi mãi, dành cho những người có công lao và đạo đức thật sự.
Hai câu thơ này như một lời cảnh tỉnh: muốn lưu danh muôn thuở, cần phải sống đúng đắn, cống hiến và để lại giá trị thật, chứ không phải chạy theo những thứ hư ảo.
Câu Hỏi Kết Đầy Trăn Trở
“Hỏi ai muốn ước cho con cháu,
Nghĩ lại đời xưa mấy kiếp tu.”
Nguyễn Khuyến khép lại bài thơ bằng một câu hỏi mang tính triết lý: Liệu ai trong chúng ta mong muốn con cháu mình chỉ đạt được những danh vọng hão huyền? Lời thơ khiến người đọc phải suy ngẫm về giá trị thật sự của cuộc đời.
Qua đó, tác giả cũng nhắc nhở rằng danh dự và thành tựu không phải là thứ dễ dàng đạt được. Đó là kết quả của cả một quá trình “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ,” chứ không phải chỉ là hình thức hay may mắn.
Thông Điệp Sâu Sắc Của Tác Giả
Bài thơ “Vịnh ông tiến sĩ giấy” không chỉ là lời châm biếm dành cho những giá trị phù phiếm mà còn là một lời khuyên quý giá: Trân trọng giá trị thật: Đừng để danh vọng hão huyền làm mờ đi giá trị thực chất của con người. Suy ngẫm về di sản: Hãy sống sao để danh tiếng của mình là kết quả của những đóng góp thật sự, chứ không phải chỉ là một trò đùa của cuộc đời. Bài học cho thế hệ sau: Đừng chạy theo những thứ phù phiếm, hãy vun đắp những điều có ý nghĩa và bền vững.
Nguyễn Khuyến, với tài năng và tâm hồn của một nhà Nho chân chính, đã để lại một tác phẩm giàu tính triết lý, nhắc nhở chúng ta rằng cuộc đời là một hành trình dài để vun bồi giá trị thật, chứ không phải là một cuộc chạy đua theo hư danh.
*
Nguyễn Khuyến – Tam Nguyên Yên Đổ
Nguyễn Khuyến (chữ Hán: 阮勸), tên thật là Nguyễn Thắng (阮勝), hiệu Quế Sơn, tự Miễu Chi, sinh ngày 15 tháng 2 năm 1835 tại làng Văn Khế, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Quê nội của ông ở làng Vị Hạ, xã Yên Đổ (nay là xã Trung Lương, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam). Ông mất ngày 5 tháng 2 năm 1909 tại quê nhà. Là một danh nhân văn hóa và thi sĩ nổi tiếng, Nguyễn Khuyến được biết đến với danh hiệu Tam Nguyên Yên Đổ, tượng trưng cho tài năng và đức độ.
Xuất thân và con đường khoa cử
Nguyễn Khuyến xuất thân trong một gia đình nhà nho có truyền thống học hành. Cha ông, Nguyễn Tông Khởi, đỗ tú tài và làm thầy dạy học, còn mẹ là bà Trần Thị Thoan, con gái của một nhà nho từng đỗ tú tài thời Lê – Mạc.
Thuở nhỏ, ông học cùng những bậc tài danh như Trần Bích San và Phạm Văn Nghị. Năm 1864, ông đỗ Giải nguyên tại trường thi Hà Nội. Tuy nhiên, kỳ thi Hội năm 1865 không thành công đã khiến ông đổi tên từ Nguyễn Thắng thành Nguyễn Khuyến với hàm ý khích lệ bản thân phải cố gắng hơn nữa.
Đến năm 1871, Nguyễn Khuyến đạt thành tích xuất sắc khi đỗ cả Hội Nguyên và Đình Nguyên, trở thành Tam Nguyên thời Nguyễn. Đây là một vinh dự lớn, thể hiện trí tuệ và sự kiên trì của ông trên con đường khoa bảng.
Sự nghiệp quan trường và hoàn cảnh lịch sử
Nguyễn Khuyến làm quan trong thời kỳ đất nước lâm vào cảnh “nước mất nhà tan”. Dù được bổ nhiệm vào các chức vụ quan trọng như Đốc học Thanh Hóa, Án sát và Bố chính Quảng Ngãi, nhưng trước cảnh đất nước bị thực dân Pháp xâm lược và sự suy yếu của triều đình nhà Nguyễn, ông sớm nhận ra sự bất lực của bản thân trong việc giúp dân, cứu nước.
Năm 1884, Nguyễn Khuyến xin từ quan, trở về quê nhà Yên Đổ, sống cuộc đời ẩn dật. Chính hoàn cảnh lịch sử đầy biến động này đã hun đúc nên tâm hồn thi sĩ giàu cảm xúc nhưng cũng nhuốm màu bất mãn và bế tắc.
Tác phẩm
Nguyễn Khuyến để lại một di sản văn học đồ sộ gồm cả thơ chữ Hán và thơ Nôm, trong đó nổi bật là các tập: Quế Sơn thi tập, Yên Đổ thi tập, và Bách Liêu thi văn tập.
Thơ ông thể hiện nhiều sắc thái, từ trào phúng, trữ tình đến triết lý nhân sinh. Các bài thơ như Bạn đến chơi nhà, Thu điếu, Thu ẩm đều mang đậm hồn quê Việt Nam, gợi lên tình yêu thiên nhiên, con người và nỗi niềm thế sự. Thơ chữ Hán của ông trữ tình sâu sắc, trong khi thơ Nôm lại gần gũi, tinh tế, thể hiện tài năng ngôn ngữ điêu luyện.
Vinh danh và di sản
Tên tuổi Nguyễn Khuyến được lưu danh qua các con phố, trường học và giải thưởng văn học. Giải thưởng Văn học – Nghệ thuật Nguyễn Khuyến được tổ chức định kỳ tại tỉnh Hà Nam, quê hương ông, để vinh danh những tài năng trong lĩnh vực văn chương, nghệ thuật.
Ông cũng được đặt tên cho nhiều con phố tại các thành phố lớn như Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định và Phủ Lý. Phố Nguyễn Khuyến, gần Văn Miếu – Quốc Tử Giám, là một trong những địa danh tiêu biểu gắn liền với tên tuổi ông.
Kết luận
Nguyễn Khuyến là tấm gương sáng về tài năng, khí phách và tấm lòng yêu nước. Cuộc đời ông không chỉ là câu chuyện về sự nghiệp khoa bảng hay thơ văn mà còn phản ánh những biến động lớn của lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XIX. Dù sống trong thời kỳ đen tối, những giá trị nghệ thuật và tinh thần của ông vẫn trường tồn, làm giàu thêm cho văn hóa dân tộc.
Viên Ngọc Quý.
