Không đề

Có chiếc thuyền nằm trên cát mịn
Có đàn trâu trắng lội ngang sông
Có cô thợ nhuộm về ăn Tết,
Sương gió đường xa rám má hồng.

1938

*

“Dấu xuân cũ trên má người về” – Lặng nhìn một hình bóng quê qua thơ Nguyễn Bính

Giữa dòng chảy thơ ca hiện đại những năm đầu thế kỷ XX, Nguyễn Bính vẫn là một tiếng nói riêng biệt – mộc mạc mà sâu xa, dân dã mà tinh tế, như một ngọn gió đồng quê lặng lẽ thổi vào lòng người phố thị. Bài thơ “Không đề” chỉ vỏn vẹn bốn câu, nhưng lại mở ra cả một bức tranh quê bình dị mà lấp lánh cảm xúc, để rồi đọng lại sau cùng là hình ảnh cô thợ nhuộm về ăn Tết – một biểu tượng vừa thân thuộc vừa khiến lòng ta thắt lại trong niềm cảm hoài xa vắng.

Có chiếc thuyền nằm trên cát mịn
Có đàn trâu trắng lội ngang sông

Hai câu thơ mở đầu là một khung cảnh rất đỗi yên ả, một lát cắt chậm rãi của làng quê Việt Nam trong những ngày cuối năm. Chiếc thuyền nằm yên trên bờ cát mịn không gợi sự chuyển động, mà gợi sự nghỉ ngơi – như người nông dân nghỉ tay sau mùa cày cấy, như con thuyền đã hoàn tất những chuyến chở, giờ đây được đặt lại bờ để đón Tết. Đàn trâu trắng lội ngang sông – một hình ảnh không mấy phổ biến trong thơ, nhưng ở đây lại gợi một sự lạ, một vẻ thanh sạch. Trâu thường đen, nhưng “trâu trắng” có thể là ánh sáng phản chiếu trên lưng trâu, là lớp bùn non phủ bóng, hay là cách gọi dịu dàng của một người có cái nhìn rất thơ trước điều bình thường. Cảnh ấy không ồn ào, không náo nhiệt, chỉ như một đoạn phim quay chậm, đủ để người xem dừng lại, thở nhẹ, và cảm nhận sự yên lành lan trong lòng.

Có cô thợ nhuộm về ăn Tết,
Sương gió đường xa rám má hồng.

Và rồi nhân vật chính xuất hiện – cô thợ nhuộm. Không phải cô gái phố thị lộng lẫy, không phải mỹ nhân kiêu sa, mà chỉ là một người lao động bình dân, mang dáng vẻ của những thiếu nữ thôn quê rời làng ra chợ, ra phố mưu sinh bằng đôi bàn tay và tấm lưng lam lũ. “Về ăn Tết” – chỉ bấy nhiêu thôi mà nghe như cả một hành trình. Sau bao vất vả giữa đời, Tết là lúc để quay về, để thấy mẹ, thấy nhà, thấy cây bưởi trổ hoa ngoài sân, thấy bánh chưng đang được gói trong bếp khói rơm.

Nhưng câu thơ đau đáu nhất chính là:

Sương gió đường xa rám má hồng.

Người con gái ấy đáng lẽ phải giữ được đôi má phớt hồng của tuổi xuân, nhưng sương gió và hành trình mưu sinh đã để lại dấu vết. Câu thơ không than, không trách, nhưng nghe mà thấy xót. Không ai nói rõ cô thợ nhuộm ấy đã đi xa bao lâu, đã nhuộm bao tấm vải, đã vắt bao giọt mồ hôi. Nhưng cái rám nắng nơi má lại là minh chứng không thể chối cãi cho sự hy sinh thầm lặng. Nguyễn Bính không hề lên gân, không hề làm dáng. Ông chỉ đưa ra một hình ảnh – đơn sơ mà đậm hồn quê – và chính từ đó, người đọc tự thấy mình xúc động.

Cô thợ nhuộm ấy, trong mấy dòng thơ, hiện lên như hình ảnh của bao nhiêu phận người – là người mẹ, người chị, người em nơi thôn dã, âm thầm gánh vác cuộc sống, và cuối cùng chỉ mong được về – về với quê hương, về với căn bếp cũ, về với mái nhà xưa, để sống lại những gì tinh khôi nhất trong lòng.

Với “Không đề”, Nguyễn Bính một lần nữa chứng tỏ ông không chỉ là thi sĩ của tình yêu đơn phương hay hồn thơ làng quê, mà còn là người chạm được vào tận cùng của sự giản dị – nơi cái đẹp không cần phô diễn, nơi nỗi buồn không cần gọi tên.

Bốn câu thơ ngắn ngủi nhưng là một khúc xuân xưa, là ánh mắt của người con trai đứng ở đầu làng, lặng nhìn người con gái trở về sau những mùa xa cách. Đó không chỉ là một chuyện kể – đó là một hoài niệm, một mảnh ký ức được chạm khẽ, để rồi bâng khuâng mãi trong lòng người đọc…

Tết là đoàn viên. Nhưng trong thơ Nguyễn Bính, đoàn viên cũng gợi một nỗi đau mỏng manh – vì cái gì đã xa thì không thể nguyên vẹn như thuở ban đầu. Và có lẽ, cái Tết đẹp nhất, không phải là khi sum họp đủ đầy, mà là khi ta còn có thể mong đợi một người, còn thấy lòng rung lên khi nhìn một dáng hình cũ trở về trong chiều cuối năm.

*

Nguyễn Bính (1918-1966) là một trong những nhà thơ nổi bật của phong trào Thơ mới Việt Nam. Ông được biết đến với phong cách mộc mạc, giản dị, đậm chất dân gian và mang hồn quê sâu sắc. Thơ Nguyễn Bính thường gắn với hình ảnh thôn quê, con người bình dị và những chuyện tình duyên đầy cảm xúc, thể hiện một tâm hồn tha thiết với truyền thống. Một số bài thơ tiêu biểu như Lỡ bước sang ngang, Tương tư, Chân quê… đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ.

Viên Ngọc Quý