Lỡ bước sang ngang

I

“- Em ơi, em ở lại nhà,
Vườn dâu em đốn, mẹ già em thương.
Mẹ già một nắng hai sương,
Chị đi một bước trăm đường xót xa.
Cậy em, em ở lại nhà,
Vườn dâu em đốn, mẹ già em thương.

Hôm nay xác pháo đầy đường,
Ngày mai khói pháo còn vương khắp làng.
Chuyến này chị bước sang ngang
Là tan vỡ giấc mộng vàng từ nay.
Rượu hồng em uống cho say,
Vui cùng chị một vài giây cuối cùng.
(Rồi đây sóng gió ngang sông,
Đầy thuyền hận, chị lo không tới bờ)
Miếu thiêng vụng kén người thờ,
Nhà hương khói lạnh, chị nhờ cậy em.
Đêm qua là trắng ba đêm,
Chị thương chị, kiếp con chim lìa đàn.
Một vai gánh lấy giang san…
Một vai nữa gánh muôn vàn nhớ thương.
Mắt quầng, tóc rối tơ vương,
Em còn cho chị lược gương làm gì!
Một lần này bước ra đi,
Là không hẹn một lần về nữa đâu.
Cách mấy mươi con sông sâu,
Và trăm nghìn vạn dịp cầu chênh vênh.
Cũng là thôi… cũng là đành…
Sang ngang lỡ bước riêng mình chị sao?
Tuổi son nhạt thắm phai đào,
Đầy thuyền hận, có biết bao nhiêu người!
Em đừng khóc nữa, em ơi!
Dẫu sao thì sự đã rồi, nghe em!
Một đi bẩy nổi ba chìm,
Trăm cay, ngàn đắng, con tim héo dần.
Dù em thương chị mười phần,
Cũng không ngăn nổi một lần chị đi.”

Chị tôi nước mắt đầm đìa,
Chào hai họ để đi về nhà ai…
Mẹ trông theo, mẹ thở dài,
Dây pháo đỏ bỗng vang trời nổ ran.
Tôi ra đứng ở đầu làng,
Ngùi trông theo chị khuất ngàn dâu thưa.


II

Trời mưa ướt áo làm gì?
Năm mười bẩy tuổi chị đi lấy chồng.
Người ta: pháo đỏ rượu hồng,
Mà trên hồn chị: một vòng hoa tang.
Lần đầu chị bước sang ngang,
Tuổi son sông nước đò giang chưa tường.
Ở nhà, em nhớ mẹ thương,
Ba gian trống, một mảnh vườn xác xơ.
Mẹ ngồi bên cửi xe tơ,
Thời thường nhắc: Chị mày giờ ra sao?
“- Chị bây giờ”… Nói thế nào?
Bướm tiên khi đã lạc vào vườn hoang.
Chị từ lỡ bước sang ngang,
Trời dông bão, giữa tràng giang, lật thuyền.
Xuôi dòng nước chảy liên miên,
Đưa thân thế chị tới miền đau thương.
Mười năm gối hận bên giường,
Mười năm nước mắt bữa thường thay canh.
Mười năm đưa đám một mình,
Đào sâu chôn chặt mối tình đầu tiên.
Mười năm lòng lạnh như tiền,
Tim đi hết máu, cái duyên không về.

“Nhưng em ơi, một đêm hè,
Hoa xoan nở, xác con ve hoàn hồn.
Dừng chân trên bến sông buồn,
Nhà nghệ sĩ tưởng đò còn chuyến sang.
Đoái thương, thân chị lỡ làng.
Đoái thương phận chị dở dang những ngày.
Rồi… rồi… chị nói sao đây!
Em ơi, nói nhỏ câu này với em…
…Thế rồi máu trở về tim,
Duyên làm lành chị duyên tìm về môi.
Chị nay lòng ấm lại rồi,
Mối tình chết đã có người hồi sinh.
Chị từ dan díu với tình,
Đời tươi như buổi bình minh nạm vàng.

“Tim ai khắc một chữ “nàng”
Mà tim chị một chữ “chàng” khắc theo.
Nhưng yêu chỉ để mà yêu,
Chị còn dám ước một điều gì hơn.
Một lầm hai lỡ keo sơn,
Mong gì gắn lại phím đờn ngang cung.
Rồi đêm kia, lệ ròng ròng,
Tiễn đưa người ấy sang sông, chị về.
“Tháng ngày qua cửa buồng the.
Chị ngồi nhặt cánh hoa lê cuối mùa.”


III

Úp mặt vào hai bàn tay,
Chị tôi khóc suốt một ngày một đêm.

“- Đã đành máu trở về tim,
Nhưng khôn buộc nổi cánh chim giang hồ.
Người đi xây dựng cơ đồ…
Chị về giồng cỏ nấm mồ thanh xuân.
Người đi khoác áo phong trần,
Chị về may áo liệm dần nhớ thương.
Hồn trinh ôm chặt chân giường,
Đã cùng chị khóc đoạn trường thơ ngây.
Năm xưa đêm ấy giường này,
Nghiến răng… nhắm mắt… cau mày… cực chưa!
Thế là tàn một giấc mơ,
Thế là cả một bài thơ não nùng!
Tuổi son má đỏ môi hồng,
Bước chân về đến nhà chồng là thôi!
Đêm qua mưa gió đầy giời,
Trong hồn chị, có một người đi qua…

Em về thương lấy mẹ già,
Đừng mong ngóng chị nữa mà uổng công.
Chị giờ sống cũng bằng không,
Coi như chị đã ngang sông đắm đò.”

Bài thơ này được đăng lần đầu trên Tiểu thuyết thứ năm năm 1939, sau được in trong tập thơ cùng tên. Bài thơ gồm tổng cộng 110 câu lục bát, nội dung là tâm sự của một cô gái vì hoàn cảnh phải đi lấy chồng, bỏ lại mối tình đầu. Bản in trên Tiểu thuyết thứ năm và tập thơ Lỡ bước sang ngang đều đề “Gửi chị Trúc”. Chị Trúc cũng được Nguyễn Bính nhắc đến trong nhiều bài thơ khác, nhưng nguyên mẫu là ai thì có nhiều giả thuyết. Có người cho đó là vợ người anh ruột ông, nhà viết kịch Trúc Đường. Người lại cho đó là một thiếu phụ đã có chồng, thầm yêu Trúc Đường, và từng bỏ chồng ở với Trúc Đường 110 ngày, đúng bằng số câu của bài thơ Nguyễn Bính viết để tặng họ kỷ niệm thời gian sống bên nhau.
Sau khi đăng báo, bài thơ được mọi người thuộc đủ tầng lớp, từ bình dân đến trí thức, say mê, và Nguyễn Bính nổi danh khắp nơi. Vì vậy, tập thơ Lỡ bước sang ngang khi ra đời đã được đón nhận rộng rãi.
Bài thơ này đã được nhạc sĩ Song Ngọc phổ nhạc thành bài hát cùng tên.

*

“Lỡ bước sang ngang” – Khúc đoạn trường của một kiếp đàn bà trong cơn gió xoáy định mệnh

Trong nền thi ca Việt Nam thế kỷ XX, Nguyễn Bính là một hiện tượng không thể phai nhòa. Ông không viết bằng những chiêm nghiệm siêu hình, mà viết bằng nỗi đau con người giữa đời thường – nỗi đau chân thật, mộc mạc, nhưng đầy thổn thức. Và trong vô vàn những vần thơ buốt giá ấy, “Lỡ bước sang ngang” là một tiếng khóc dài của số phận, một bi kịch tinh khôi của một người con gái phải rẽ ngang cuộc đời vì chữ “hiếu”, vì hoàn cảnh, để rồi một đời mang theo mình nỗi hối tiếc không cùng.

1. Lời tiễn đưa và khúc dạo đầu cho một cuộc chia lìa

Ngay ở phần đầu, Nguyễn Bính đã để nhân vật “chị” tự thuật, lời chị dặn em mà thực chất là lời giã biệt với chính mình:

“Chuyến này chị bước sang ngang
Là tan vỡ giấc mộng vàng từ nay.”

Người chị ấy không phải vô tri, không phải chưa yêu, không phải chưa mộng mơ. Chính vì đã từng mộng mơ, đã từng yêu, nên bước chân đi lấy chồng của chị là bước chân đạp tan một thế giới – nơi chị từng tin có hạnh phúc, có ấm áp. Câu thơ ngắn mà nặng như một lời phán quyết: “Là không hẹn một lần về nữa đâu.” Đằng sau đó là sự cam chịu đến tê dại, là tình cảnh người con gái xưa bị gả đi như một món lễ vật, dù lòng còn đau đáu bóng hình cũ.

2. Mười năm bên người không yêu – mười năm tang tóc trong tâm hồn

Đến phần hai, bi kịch không còn là dự cảm – mà đã trở thành đời thực. Mười năm, người con gái ấy sống trong hôn nhân như sống giữa nhà mồ ký ức:

“Mười năm gối hận bên giường
Mười năm nước mắt bữa thường thay canh.”

Đó không còn là thơ, mà là sự thực rã rời. Câu chữ Nguyễn Bính giản dị đến tột cùng, nhưng cũng chính vì vậy mà gây đau: “nước mắt thay canh” – một hình ảnh héo úa tận cùng cho một đời không còn niềm vui, không còn hy vọng.

“Mười năm đưa đám một mình
Đào sâu chôn chặt mối tình đầu tiên.”

Người chị ấy không chết, nhưng tình yêu của chị thì đã chôn, không phải ngoài nghĩa trang, mà ngay trong lòng chị. Đó là đám tang không người đưa, chỉ có chị làm kẻ đào huyệt và gục ngã.

3. Tia sáng mong manh: tình hồi sinh, rồi vụt tắt

Trong bóng tối ấy, đã từng có một khoảnh khắc tình yêu sống lại, khi “máu trở về tim”. Người nghệ sĩ tưởng đò còn chuyến sang, người đàn bà lỡ dở tưởng mình còn một lần được thương, được mộng. Nhưng niềm vui ấy như một đoá hoa xoan giữa mùa hè – nở ra để chết.

“Tim ai khắc một chữ “nàng”
Mà tim chị một chữ “chàng” khắc theo.”

Tình yêu ấy không có lỗi, nhưng số phận không cho chị một cơ hội để bước tới. Bởi khi người ấy ra đi, mang theo ấm áp, chị lại trở về với chính mình – trống rỗng, lạnh tanh, như cánh hoa lê cuối mùa. Không còn nước mắt khóc tình, chỉ còn nước mắt khóc cho chính mình.

4. Cao trào của bi kịch – cái chết tinh thần của một người đàn bà bị bỏ lại

“Chị giờ sống cũng bằng không,
Coi như chị đã ngang sông đắm đò.”

Câu thơ ấy không phải kết, nhưng là đỉnh điểm đau đớn của toàn bài. Người đàn bà ấy đã chết – không bằng thể xác, mà bằng linh hồn. Những ước mơ, những rung động, những khát khao – tất cả đều bị nước cuốn đi như một chuyến đò lật giữa dòng.

“Chị về giồng cỏ nấm mồ thanh xuân.”

Không chỉ là người chôn tuổi trẻ của mình, chị còn là người trông coi ngôi mộ ấy, ngày đêm lặng lẽ nhổ cỏ ký ức, vuốt ve chút tình xưa như an ủi chính mình rằng: đã từng có một thời được sống vì yêu.

5. Thông điệp Nguyễn Bính gửi gắm: tình yêu không thể cứu một đời nếu định mệnh không buông tha

“Lỡ bước sang ngang” không chỉ là tiếng khóc của một người con gái, mà là lời ai oán cho số phận muôn đời của người phụ nữ trong xã hội cũ – nơi họ không được quyết định tương lai mình, không được giữ lấy tình yêu của chính mình. Nguyễn Bính không oán trách ai. Ông chỉ khắc ghi lại bi kịch ấy bằng nước mắt và chữ nghĩa, để rồi truyền cho người đọc một thông điệp đầy xót xa: Có những lỡ làng, khi đã xảy ra rồi, sẽ trở thành vết thương không bao giờ lành.

“Lỡ bước sang ngang” là bản tình ca không trọn, là đoản khúc của một đời thừa mất yêu thương, thiếu đi tự do. Nhưng cũng chính bởi sự tha thiết, trong sáng và nhân bản, bài thơ đã vượt khỏi khuôn khổ một câu chuyện riêng, trở thành tiếng vọng lâu dài trong tâm thức người Việt về tình yêu, số phận và thân phận người đàn bà giữa dòng đời nghiệt ngã.

*

Nguyễn Bính (1918-1966) là một trong những nhà thơ nổi bật của phong trào Thơ mới Việt Nam. Ông được biết đến với phong cách mộc mạc, giản dị, đậm chất dân gian và mang hồn quê sâu sắc. Thơ Nguyễn Bính thường gắn với hình ảnh thôn quê, con người bình dị và những chuyện tình duyên đầy cảm xúc, thể hiện một tâm hồn tha thiết với truyền thống. Một số bài thơ tiêu biểu như Lỡ bước sang ngang, Tương tư, Chân quê… đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ.

Viên Ngọc Quý