Tiếng trống đêm xuân
(trích trong truyện thơ dài trên 2000 câu)
Chiều xuân, mưa bụi nghiêng nghiêng
Mưa không ướt áo người xem hội làng.
Khen ai nhuộm nhiễu Tam Giang
Đánh dây xà tích cho nàng chơi xuân.
Khen ai tròn áo tứ thân
Mịn quần lĩnh tía, chùng khăn lụa sồi.
Khen ai tóc thẳng đường ngôi,
Ấm hơi trầu quế, thơm mùi hương nhu.
Khen ai áo kép, quần hồ
Hội làng mê mải sớm trưa đi về.
Khen ai e ấp tình quê
Bút hoa chưa thảo, gương thề còn nguyên.
Những ai Từ Thức gặp tiên
Những ai cô Tấm ấm duyên phượng hài.
Hội làng nô nức gái trai
Mong đêm quên sáng cho ngày dài xuân.
Đường thôn, hoa bưởi trắng ngần
Hoa xoan tím nhạt vân vân rụng đều.
Làng quê dìu dịu sương chiều
Tưởng đâu khói pháo hạ nêu hôm nào.
Cỏ non sườn núi phơi màu
Lúa đồng con gái rì rào lá tơ.
Hội xuân gió loạn đuôi cờ
Làng xa, đêm vắng, nhặt thưa trống chèo.
Hội làng đèn đuốc như sao,
Đêm chèo, tiếng trống giáo đầu nổi lên.
Mặt hoa, quạt bướm che nghiêng
Bước ra cô nữ làm duyên đưa tình.
Cùng trong chiếc chiếu giữa đình
Mà bao nhiêu cảnh, nhiêu tình bầy ra.
Đương ngục thất hoá vườn hoa,
Buồng the, trướng gấm hoá ra chiến trường.
Lầu Ngưng Bích, điện Trang Vương
Gốc đa rậm rạp, con đường cheo leo.
Mười lăm năm của cô Kiều
Xảy ra trong một buổi chiều mà thôi.
Một đêm là cả cuộc đời,
Ba tên áo nẹp là mười đạo binh.
Quạt che là bức tường thành
Một đi: muôn dặm trường đình tiễn nhau.
Đưa ngang vạt áo: rơi châu,
Giơ roi: lên ngựa, cúi đầu: chiêm bao.
Thiếu chi thục nữ, anh hào
Truyện hay, tích lạ tóm vào một chương.
Người xem khi giận khi thương,
Khi yêu, khi ghét, khi mừng, khi vui.
Suy va muôn việc ở đời
Rõ ràng như tấm gương soi, bóng lồng.
Giận thằng bán rượu Lý Thông
Tham mồi phú quý, cướp công bạn hiền.
Giận vua Trang dạ đảo điên
Giết người nho sĩ, ép duyên má đào.
Ghét phường Lư Kỷ quyền cao
Chẳng chăm việc nước, chỉ mưu hại người.
Ghét con mụ Tú già đời
Buôn người trinh tiết, kiếm lời mà ăn.
Khinh đồ mặt nhọ Sở Khanh,
Mảnh tiên Tích Việt chối quanh được nào
Khinh tên bố vợ họ Hầu
Hối hôn con gái, ra màu bạc đen.
Thương nàng Thị Kính oan khiên
Đã nương cửa Phật chưa yên tội đời.
Thương Kiều tài sắc vẹn đôi,
Chuộc cha, mười mấy năm trời gian truân.
Hỷ Đồng khen ở có nhân,
Giữa đường đổi áo, liều thân cứu thầy.
Châu Long khen giữ lòng ngay,
Xa chồng mà chẳng đơn sai cùng chồng.
Mừng người thờ mẹ có công,
Chàng đi sứ sự mười đông lại về.
Mừng người lặn lội sơn khê,
Thần thương, hổ cứu, vẹn bề thất gia.
Vui sao xum họp một nhà,
Điềm lành mai lại nở hoa hai lần.
Vui sao một tiếng đàn thần,
Giặc mười tám nước lui quân chịu hàng.
Hội đông, đông chật đình làng,
Đêm càng khuya khoắt, tình càng thiết tha…
Viết xong cuối tháng 12 năm 1957 tại Hà Nội
*
“Tiếng trống đêm xuân – Tấm gương kỳ ảo của hồn quê và nhân tình thế thái”
Khi màn đêm buông xuống trên ngôi làng quê Bắc Bộ, ánh đèn hội làng rực sáng và tiếng trống chèo cất lên như gọi dậy bao lớp ký ức, tình cảm, và nỗi niềm của dân tộc. Trong “Tiếng trống đêm xuân”, trích đoạn từ truyện thơ dài của Nguyễn Bính, người đọc không chỉ bắt gặp một không gian lễ hội truyền thống rộn ràng mà còn như soi mình vào một tấm gương lớn – nơi phản chiếu đời sống tinh thần của cả một dân tộc, với bao bi kịch và hy vọng, cái thiện và cái ác, cái đẹp và cái giả trá.
Từ mưa xuân lất phất đến tiếng trống chèo đêm
Bài thơ bắt đầu bằng hình ảnh mưa bụi – một thứ mưa đặc trưng của tiết trời xuân Bắc Bộ, không ướt áo người xem hội làng nhưng thấm đẫm không gian bằng một nỗi dịu dàng, bảng lảng. Trong cái mơ hồ ấy, những hình bóng con gái hiện lên:
Khen ai tròn áo tứ thân
Mịn quần lĩnh tía, chùng khăn lụa sồi…
Vẻ đẹp của thiếu nữ thôn quê được tôn vinh bằng những lời khen giản dị mà say đắm – một nét đặc trưng của thơ Nguyễn Bính: yêu người con gái quê không chỉ ở nhan sắc mà còn ở cái e ấp, cái nền nã, cái tình quê thuần hậu.
Tiếng trống chèo – lời kể của bao kiếp người
Khi đêm xuống, hội làng bừng lên trong tiếng trống, ánh đèn, và giọng hát chèo, Nguyễn Bính dẫn ta vào một thế giới kỳ ảo nơi “chiếc chiếu giữa đình” hóa thành sân khấu đời người:
Một đêm là cả cuộc đời,
Ba tên áo nẹp là mười đạo binh.
Với ngôn từ đầy hình ảnh, ông biến buổi diễn thành một bức tranh sống động, nơi những phận người trong ca dao, truyền tích, chèo cổ hiện về: Kiều, Thị Kính, Châu Long, Lý Thông, Sở Khanh… Những nhân vật ấy không còn xa lạ, mà trở thành biểu tượng cho nỗi oan, cho sự ngay thẳng, cho dối trá, cho đức hạnh.
Nguyễn Bính không chỉ kể – ông phán xét, cảm thông, và suy tư, thay mặt người xem nói lên nỗi bất bình:
Giận thằng bán rượu Lý Thông
Tham mồi phú quý, cướp công bạn hiền.
Thương nàng Thị Kính oan khiên
Đã nương cửa Phật chưa yên tội đời.
Mỗi câu thơ là một tiếng trống: khi dồn dập lên án bất công, khi ngân dài nỗi thương thân phận, khi vút cao mừng điều thiện thắng ác. Nhờ chèo, nhờ tiếng trống đêm xuân, người xem như được sống lại bao nỗi niềm bị đè nén, và từ đó thức dậy lòng nhân, lòng tin vào lẽ công bằng.
Một tiếng trống ngân – ngọn lửa giữ hồn dân tộc
Không dừng lại ở tấm gương soi nhân tình, “Tiếng trống đêm xuân” còn là lời ngợi ca truyền thống, lời tri ân những giá trị nghệ thuật dân gian đã gìn giữ linh hồn Việt suốt bao thế kỷ. Trong khoảnh khắc “hội đông, đông chật đình làng”, người dân cùng nhau đón xuân, đón chèo, đón tiếng trống vang như nhịp tim của làng quê.
Đêm khuya khoắt mà lòng người vẫn nồng nàn:
Đêm càng khuya khoắt, tình càng thiết tha…
Câu thơ như một lời thì thầm của Nguyễn Bính – thi sĩ của hồn quê, của tiếng trống, của chiếc chiếu trải giữa đình làng và giấc mộng đẹp về một xã hội công bằng, nơi cái thiện được vinh danh và cái ác bị lên án.
Thông điệp: Giữ lấy những gì làm nên bản sắc và lương tâm dân tộc
Qua bài thơ, Nguyễn Bính gửi gắm một thông điệp đầy nhân văn: hãy trân trọng tiếng trống của nghệ thuật truyền thống – bởi trong đó không chỉ là vui chơi, mà còn là nơi soi chiếu thiện ác, khơi dậy lòng nhân và giữ lửa cho văn hóa dân tộc. Hội làng có thể qua, đêm xuân có thể tàn, nhưng tiếng trống chèo – tiếng nói của tình thương và lẽ phải – cần còn mãi.
Kết: Khi thơ và chèo cùng giữ lấy hồn quê
“Tiếng trống đêm xuân” là một bài thơ đặc sắc – vừa là khúc ca mừng xuân, vừa là bài học về đạo lý, vừa là một bản giao hưởng tinh thần của quê hương. Ở đó, Nguyễn Bính không chỉ làm thơ – ông dựng lại một vùng ký ức, một tấm lòng, một cách sống. Mà tiếng trống đêm xuân, tựa như chính thơ ông – mãi ngân lên giữa đêm sâu, thức tỉnh bao tâm hồn còn đau đáu với cái đẹp, cái thật và cái nhân.
*
Nguyễn Bính (1918-1966) là một trong những nhà thơ nổi bật của phong trào Thơ mới Việt Nam. Ông được biết đến với phong cách mộc mạc, giản dị, đậm chất dân gian và mang hồn quê sâu sắc. Thơ Nguyễn Bính thường gắn với hình ảnh thôn quê, con người bình dị và những chuyện tình duyên đầy cảm xúc, thể hiện một tâm hồn tha thiết với truyền thống. Một số bài thơ tiêu biểu như Lỡ bước sang ngang, Tương tư, Chân quê… đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý
