Xuân vẫn tha hương
Gửi chị Trúc
Bốn bể vẫn chưa yên sóng gió;
Xuân này em chị vẫn tha hương,
Vẫn ăn cái Tết ngoài thiên hạ,
Son sắt say hoài rượu bốn phương.
Em đi non nước xa khơi quá!
Mỗi độ xuân về bao nhớ thương;
Mỗi độ xuân về em lại thấy,
Buồn như tên lính ở biên cương.
Thời chưa gặp đỏ, nằm xuông mãi;
Xuông cả ân tình rượu cũng xuông.
Trước mặt bút nghiên, sầu tịch mịch,
Quanh mình chăn chiếu rộn tang thương.
Một thân quán trọ sầu phong toả.
Đốt ngọn đèn lên, bóng rợn tường.
Đêm ba mươi Tết quê người cũng,
Tiếng pháo giao thừa dậy tứ phương.
Chị ạ, em không người nước Sở,
Nhớ nhà đâu mượn địch Trương Lương.
Đất khách tình dâng hoà mắt lệ,
Ôi nhà! Ôi chị! Ôi quê hương!
Từ em lưu lạc ngoài muôn dặm,
Một đoạn đường đi một đoạn trường.
Cửa quan chẳng mở, đầu Viên bạc;
Tri kỷ không ai, mắt Tịch cuồng.
Thôn dã từng quen mùi đạm bạc,
Thị thành thêm chán miếng cao lương.
Vụng tính bỏ rơi đi hạnh phúc,
Xảy ra đánh vỡ mất thiên đường.
Trăm ván cờ cao, trăm ván bại,
Nước người thêm thẹn tiếng mang chuông.
Trò đời cúi mặt xem thiên hạ,
Thực đáng cười thay, thực đáng thương!
Trọc phú ti toe bàn thế sự;
Đĩ già tấp tểnh nói văn chương.
Đã coi đồng bạc như non Thái,
Lại học đòi theo thói Mạnh Thường.
Lẳng lơ đi võng, đi tàn cả;
Gái chính chuyên kia đứng vệ đường.
Đất đổi hoa màu, nhà đổi chủ,
Trâu quên mục tử, ngựa quên chuồng.
Thay đen đổi trắng bao canh bạc;
Vẽ nhọ, đen râu mấy lớp tuồng.
Trói vo hồn lại ba đồng bạc,
Bán rẻ đời đi nửa đấu lương.
Chao ôi! Giả dối, ôi mai mỉa!
Sống chật phồn hoa một lũ Mường.
Chị ơi, tất cả là vô nghĩa,
Chả nhiễu điều nào phủ giá gương.
Tay trắng bạn bè đều tránh mặt;
Sa cơ thân thích cũng khinh thường.
Sông lạnh thấy đâu người gọi gió;
Trăng tà tìm mãi kẻ mài gươm.
Áo xanh bạc nửa màu sương gió,
Xót kẻ ăn nằm trong gió sương.
Đầy vơi tâm sự cùng ai tỏ,
Mộng lạnh đêm xưa, chiếu lạnh giường.
Quê nhà gối chiếc, thôi rồi kẻ,
Chia nửa vầng trăng với dặm trường.
Son phấn hững hờ niềm sắt đá,
Sông hồ vò võ nỗi yên cương.
Chị ạ, duyên em mà chẳng đẹp,
Chỉ vì không đọc chuyện Tây Sương.
Người yêu buổi ấy lên xe cưới,
Cũng khóc cho tròn ý nhớ thương.
Khấp như sử nữ vu quy nhật.
Lệ có thành sông, chuyện cũng thường.
Trò đời chẳng hẹn nhau lần gặp;
Đập nát cho rồi nửa mảnh gương.
Duyên mới đẹp lòng người sử nữ;
Đầu sông ai nhớ cuối sông Tương.
Tàn lạnh lòng em từ buổi ấy,
Vơi tình thôi hết cả tơ vương.
Chị ở quê chồng, xuân có đẹp?
Con đò bến cũ có thê lương?
Nêu cao, pháo nổ, trầm thơm ngát.
Hoa bưởi, hoa cam rụng ngập vườn.
Mưa xuân rắc bụi quanh làng mạc,
Gái lịch, trai thanh chật phố phường.
Lá lộc hồ tơ, tay ngọc hái,
Sông hồ vò võ nỗi yên cương.
Nhưng dù Tết đẹp hay xuân đẹp,
Chắc chị chưa hề nguôi nhớ thương.
Người đi buổi ấy tàn hoa phượng,
Cõi Thục xa xôi mấy dặm trường.
Phong ba từ nổi trong đời chị,
Tóc rối xuân xanh, má nhạt hường.
Qua đò mấy độ sầu sông nước,
Dệt mộng bao lần tủi phấn hương.
Tháng hẹn chờ rơi cơn lá úa,
Đêm Tần đợi khuyết cái trăng xuông
Chỉ tổ tài cao, trời đất ghét,
Một thân oan khổ có trăm đường
Cuối thu mưa nát lòng dâu bể,
Ngày muộn, chuông đau chuyện đá vàng.
Em thường cầu nguyện thường van vái,
Một sớm thanh bình mặt đại dương.
Bao giờ em được về quê cũ,
Dâng chị bài thơ xuân cố hương.
*
Xuân Vẫn Tha Hương – Bài Thơ Dài Của Một Nỗi Đau Không Biên Giới
Trong thi ca Việt Nam, Nguyễn Bính là một trong số ít những nhà thơ có thể cất tiếng nói đầy xúc cảm về những khắc khoải, mất mát và hoài niệm một cách trần trụi mà vẫn thấm đẫm vẻ đẹp của tâm hồn. Bài thơ “Xuân vẫn tha hương” là một tiếng lòng như thế – một khúc trường ca gửi cho người chị thân yêu, nhưng cũng là lời tự tình của chính ông – người sống giữa xứ lạ quê người, đau đáu nhớ nhà, nhớ quê, nhớ tuổi trẻ và một thời đã mất.
Xuân về trong cảnh đời phiêu bạt
Bài thơ mở đầu với lời gửi chị Trúc – một người thân thiết trong đời Nguyễn Bính. Nhưng ngay từ bốn câu đầu, ông đã vẽ nên một khung cảnh đậm màu tang thương:
Bốn bể vẫn chưa yên sóng gió;
Xuân này em chị vẫn tha hương…
Đó là một cái Tết lưu lạc, không có quê hương, không có người thân, không có mái nhà để trở về. Nguyễn Bính ăn Tết “ngoài thiên hạ”, giữa dòng đời xa lạ và gió bụi. Câu thơ buốt nhói như một lời thú tội, như một tiếng khóc thầm giữa mùa xuân – mùa của đoàn viên. Ông say, nhưng không phải say men rượu, mà say những nỗi nhớ, những tâm sự, những vết thương chưa khô từ cuộc đời nhiều biến động.
Một mình giữa xứ lạ, trăm ngả cô đơn
Bài thơ là hành trình đi qua những trạm dừng của tâm tưởng. Từ chốn biên cương gió lạnh:
Buồn như tên lính ở biên cương,
đến quán trọ mờ đèn:
Một thân quán trọ sầu phong toả.
Đốt ngọn đèn lên, bóng rợn tường.
Cái lạnh của đất khách không chỉ nằm trong gió sương mà còn nằm trong lòng người – nơi nỗi cô độc lên men thành từng lớp tro buồn. Người thơ tìm bạn tri kỷ trong đêm ba mươi Tết, nhưng chỉ thấy tiếng pháo lạ nơi quê người. Nguyễn Bính giống như con chim di trú không tìm được phương Nam, chỉ còn biết vỗ cánh giữa không trung u ám, và thả từng câu thơ rơi xuống như mảnh tuyết trắng.
Một xã hội đảo điên, một trái tim tan vỡ
Không chỉ mang nỗi riêng, Nguyễn Bính còn vẽ lại một bức tranh xã hội đầy hoang mang:
Trọc phú ti toe bàn thế sự;
Đĩ già tấp tểnh nói văn chương.
Ông phơi bày sự lố lăng, hỗn loạn, giả trá của đời sống đô thị. Đồng tiền lên ngôi, đạo đức bị đảo lộn, “trâu quên mục tử, ngựa quên chuồng” – mọi giá trị xưa cũ, bền chặt của quê hương, của văn hóa, của lòng người dần biến mất. Cái nhìn ấy không mang tính bi quan mà đầy tỉnh táo, đau xót, nhưng không tuyệt vọng. Nguyễn Bính vẫn giữ cho mình một cái nhìn sáng suốt và gan ruột, ông dám gọi thẳng tên của sự sa đoạ, dám đứng giữa phố đông mà chỉ tay vào tấn tuồng của cuộc đời giả dối.
Thất tình, thất vận và một cõi lòng tàn lạnh
Giữa bài thơ, người ta chợt nhận ra bài thơ cũng là lời kể lại một mối tình đã chết:
Tàn lạnh lòng em từ buổi ấy,
Vơi tình thôi hết cả tơ vương.
Người yêu đã lên xe hoa, một đoạn tình đã chia lìa. Nguyễn Bính, như bao lần khác, vẫn giữ nguyên vẹn nỗi buồn cổ điển ấy, nhưng lần này nó đau hơn, thực hơn, vì không còn là mơ hồ, mà là vết thương có thật giữa đời thực.
Tình yêu ấy – nếu đã là thiên đường thì nay vỡ vụn, chỉ còn là “trò đời chẳng hẹn nhau lần gặp”. Dù người ấy có khóc, có đau, thì với Nguyễn Bính cũng chỉ là “mộng lạnh đêm xưa, chiếu lạnh giường” – một hình ảnh gợi nên cả thân xác lẫn tâm hồn đều co ro trong lạnh giá cô đơn.
Niềm tin cuối cùng: còn chị, còn quê, còn hy vọng
Giữa muôn ngàn nỗi u uẩn, tia sáng duy nhất còn sót lại là hình ảnh người chị và quê nhà. Bức thư dài trở thành một lời nguyện cầu:
Em thường cầu nguyện thường van vái,
Một sớm thanh bình mặt đại dương.
Đó là ước nguyện giản dị nhưng thiêng liêng – được trở về, được sống yên vui, được dâng tặng chị một bài thơ xuân không nhuốm màu tang thương. Sau tất cả, Nguyễn Bính không tuyệt vọng. Ông vẫn tha thiết với cội nguồn, vẫn đau đáu nhớ “gối chiếc quê nhà”, vẫn mong một ngày được trở về ôm lấy “mái tóc rối xuân xanh” của người chị.
Thông điệp: Người xa quê chỉ thật sự sống khi còn giữ được mạch nguồn yêu thương
“Xuân vẫn tha hương” là bài thơ dài, nhưng không hề mệt mỏi. Mỗi khổ thơ như một tầng sâu hơn của linh hồn, mỗi câu chữ đều chứa đựng cảm xúc chân thành đến tận cùng. Thông điệp mà Nguyễn Bính để lại là:
Dù cuộc đời có đảo điên, dù tình yêu có tan vỡ, dù nơi đất khách có lạnh đến đâu, chỉ cần trong tim còn giữ được bóng hình người thân và quê hương, thì vẫn còn một nơi để trở về, dù là trong thơ, hay trong mộng.
Nguyễn Bính không viết bài thơ này để ca ngợi mùa xuân. Ông viết để cảnh tỉnh, để thương, để giữ lấy những gì còn sót lại giữa một thời đại lạc lối. Và vì thế, bài thơ trở thành một hồi chuông âm vang mãi trong lòng những ai từng tha hương, từng mất mát, từng cô đơn giữa mùa đoàn tụ.
*
Nguyễn Bính (1918-1966) là một trong những nhà thơ nổi bật của phong trào Thơ mới Việt Nam. Ông được biết đến với phong cách mộc mạc, giản dị, đậm chất dân gian và mang hồn quê sâu sắc. Thơ Nguyễn Bính thường gắn với hình ảnh thôn quê, con người bình dị và những chuyện tình duyên đầy cảm xúc, thể hiện một tâm hồn tha thiết với truyền thống. Một số bài thơ tiêu biểu như Lỡ bước sang ngang, Tương tư, Chân quê… đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng bạn đọc nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý
