Chạy giặc
Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây,
Một bàn cờ thế phút sa tay.
Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy,
Mất ổ bầy chim dáo dác bay.
Bến Nghé của tiền tan bọt nước,
Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây.
Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng,
Nỡ để dân đen mắc nạn này?
(Hiện chưa thấy tài liệu nào nói rõ thời điểm ra đời của bài thơ. Căn cứ vào hoàn cảnh lịch sử, cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu và nhất là nội dung tác phẩm, có người cho rằng bài thơ này đã được tác giả viết ngay sau khi thành Gia Định bị thực dân Pháp bắt đầu tấn công (ngày 17-2-1859). Đây là một trong những tác phẩm đầu tiên của văn học yêu nước chống Pháp nửa cuối thế kỉ XIX.)
*
“Tiếng Vang Lòng Đau – Khúc Ca Của Dân Phận Trong ‘Chạy giặc'”
Trong từng vần thơ của “Chạy giặc,” Nguyễn Đình Chiểu đã khắc họa một bức tranh hiện thực đầy bi thương của thời cuộc, nơi tiếng súng Tây vang vọng, cuốn trôi mọi niềm tin và an ủi của một dân tộc. Qua những câu thơ sắc bén, tác giả như thổi bùng lên ngọn lửa yêu nước, đồng thời cũng bộc lộ nỗi đau trầm sâu của lòng người trước cảnh đồng bào phải chạy trốn, mất mát dưới bàn tay của kẻ xâm lược.
Ngay từ câu thơ đầu tiên, “Tan chợ vừa nghe tiếng súng Tây” ta đã cảm nhận được sự gián đoạn đột ngột của cuộc sống thường nhật, khi tiếng súng lạnh lẽo phá vỡ không khí yên bình của một chợ quê. Hình ảnh “Một bàn cờ thế phút sa tay” như ám chỉ đến sự chuyển biến nhanh chóng của lịch sử, khi một thời bình yên bỗng chốc biến thành mớ hỗn loạn, như những quân cờ trên bàn cờ chiến tranh bị xáo trộn, không ai kịp nắm bắt vận mệnh của mình.
Câu thơ “Bỏ nhà lũ trẻ lơ xơ chạy” khiến lòng người đau đớn khi nghĩ đến cảnh trẻ thơ, vốn vốn là niềm hy vọng và tương lai của dân tộc, phải vội vã rời xa mái ấm, chạy trốn nỗi sợ hãi và bất an. Hình ảnh “Mất ổ bầy chim dáo dác bay” càng làm tăng thêm nỗi cô đơn, sự tan vỡ của những giá trị thiêng liêng, khi cả thiên nhiên như cũng đang chia sẻ nỗi khổ của con người.
Những câu thơ sau đó, “Bến Nghé của tiền tan bọt nước, Đồng Nai tranh ngói nhuốm màu mây” như mở ra một bức tranh bi tráng của cảnh vật – những bến nước, những con sông giờ đây chỉ còn là những mảnh ký ức ướt đẫm nước mắt, nhuốm màu u ám của bão tố lịch sử. Đất nước bị tàn phá, những con phố, những mái nhà không còn là nơi trú ẩn an toàn mà trở thành chứng nhân cho nỗi đau của một dân tộc.
Cuối cùng, qua câu thơ “Hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng, Nỡ để dân đen mắc nạn này?” Nguyễn Đình Chiểu không chỉ đặt ra câu hỏi mà còn như một lời than thở, một lời buộc tội gửi gắm vào tâm hồn những ai có trách nhiệm dẹp loạn, bảo vệ an toàn cho nhân dân. Đó là lời kêu gọi, là tiếng vang của niềm khát khao được sống trong một xã hội công bằng, trong đó không ai phải chịu nỗi đau, mất mát vì sự bất công của chiến tranh.
“Chạy giặc” không chỉ là bài thơ miêu tả hiện thực đen tối của chiến tranh, mà còn là tiếng lòng của một người con đất Việt, người luôn bồi hồi và trăn trở cho số phận của đồng bào. Qua từng vần thơ, Nguyễn Đình Chiểu gửi gắm thông điệp rằng, trong bất kỳ lúc nào, lòng yêu nước và niềm tin vào công lý vẫn phải được giữ vững, để từ đó, dẫu cho bão giông có cuốn trôi bao nhiêu, tinh thần kiên cường của dân tộc vẫn sẽ bừng sáng, như một ngọn đuốc soi đường qua màn đêm tối.
Bài thơ là lời khẳng định, là tiếng gọi thức tỉnh những ai đang quên đi giá trị của hòa bình và nhân phẩm. Nó nhắc nhở chúng ta rằng, mỗi giọt nước mắt của dân tộc, mỗi tiếng than của con người bị áp bức, đều là lời nhắc nhở về trách nhiệm của mỗi người trong việc chung tay bảo vệ quê hương, giữ gìn những giá trị nhân văn thiêng liêng cho đời sau.
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
