Chí nam nhi
Nguyễn Công Trứ
Thông minh nhất nam tử,
Yếu vi thiên hạ kỳ.
Trót sinh ra thời phải có chi chi,
Chẳng lẽ tiêu lưng ba vạn sáu.
Đố kị sá chi con Tạo,
Nợ tang bồng quyết trả cho xong.
Đã xông pha bút trận thì gắng gỏi kiếm cung,
Làm cho rõ tu mi nam tử.
Trong vũ trụ đã đành phận sự,
Phải có danh mà đối với núi sông.
Đi không chẳng lẽ về không?
*
Chí Nam Nhi – Lý Tưởng Sống Cao Cả Của Nguyễn Công Trứ
Trong bài thơ “Chí nam nhi”, Nguyễn Công Trứ khắc họa hình ảnh một bậc trượng phu với khát vọng cháy bỏng, sống và cống hiến để khẳng định giá trị bản thân trước đất trời. Từng câu chữ trong bài thơ không chỉ là tiếng nói của một cá nhân tài năng mà còn là lời hiệu triệu, là triết lý sống mà ông dành cho thế hệ mai sau.
Khẳng định bản lĩnh làm trai
Mở đầu bài thơ, Nguyễn Công Trứ nhấn mạnh vai trò của người nam nhi trong trời đất:
“Thông minh nhất nam tử,
Yếu vi thiên hạ kỳ.”
Người đàn ông thông minh, tài trí thì phải trở thành điều đặc biệt của thế gian, phải để lại dấu ấn trong cuộc đời. Với Nguyễn Công Trứ, sống là phải tạo nên sự khác biệt, không thể chấp nhận một cuộc sống mờ nhạt, vô nghĩa. Câu thơ ngắn gọn nhưng dứt khoát, thể hiện ý chí mạnh mẽ của người mang trọng trách lớn lao.
Sống là phải cống hiến
Nguyễn Công Trứ không chỉ dừng lại ở việc khẳng định lý tưởng, ông còn đặt ra yêu cầu nghiêm khắc với bản thân:
“Trót sinh ra thời phải có chi chi,
Chẳng lẽ tiêu lưng ba vạn sáu.”
“Ba vạn sáu” là con số tượng trưng cho số ngày của một đời người (tương đương 100 năm). Với ông, sống mà không làm được gì đáng nhớ thì thật phí hoài, bởi đời người tuy dài nhưng ngắn ngủi nếu chỉ sống qua ngày mà không cống hiến.
Câu thơ là một lời nhắc nhở, không chỉ dành riêng cho bản thân Nguyễn Công Trứ mà còn là bài học chung cho tất cả: sống phải có mục tiêu, có ý nghĩa, không thể để cuộc đời trôi qua vô ích.
Chí làm trai – Quyết tâm trả nợ đời
Người nam nhi trong thơ Nguyễn Công Trứ không sợ thử thách, không lùi bước trước khó khăn:
“Đố kị sá chi con Tạo,
Nợ tang bồng quyết trả cho xong.”
Ông chấp nhận rằng cuộc đời đầy rẫy thử thách – những “trò đố kị” của “con Tạo” (số phận). Tuy nhiên, đó không phải lý do để nhụt chí. Ngược lại, chính những thử thách ấy là cơ hội để người trượng phu thể hiện bản lĩnh, trả xong “nợ tang bồng” – trách nhiệm với gia đình, đất nước, và nhân loại.
Khát vọng lập công và lưu danh
Nguyễn Công Trứ nhấn mạnh vai trò của hành động để khẳng định giá trị con người:
“Đã xông pha bút trận thì gắng gỏi kiếm cung,
Làm cho rõ tu mi nam tử.”
Làm trai không chỉ dừng lại ở việc học hành, mài giũa trí tuệ, mà còn phải hành động, dấn thân vào những nhiệm vụ lớn lao. Dù là “bút trận” hay “kiếm cung”, người nam nhi cũng phải hoàn thành sứ mệnh của mình với sự nỗ lực cao nhất, làm rõ “tu mi nam tử” – cốt cách của một đấng nam nhi.
Cao hơn cả, Nguyễn Công Trứ nhấn mạnh trách nhiệm lớn lao đối với quê hương, đất nước:
“Trong vũ trụ đã đành phận sự,
Phải có danh mà đối với núi sông.”
Lập danh không phải để thỏa mãn tham vọng cá nhân, mà là để làm tròn bổn phận với núi sông. Đó là lý tưởng cao đẹp, là tấm lòng trung thành, ngay thẳng với quê hương, đất nước.
“Đi không chẳng lẽ về không” – Một lời tự vấn sâu sắc
Kết thúc bài thơ là một câu hỏi đầy ám ảnh:
“Đi không chẳng lẽ về không?”
Nguyễn Công Trứ tự vấn mình, và đồng thời đặt câu hỏi cho mọi người: sống mà không để lại gì cho đời, liệu có đáng sống hay không? Câu hỏi này không chỉ là sự thúc giục mà còn là lời kêu gọi mạnh mẽ để mỗi người tự ý thức về trách nhiệm của mình với cuộc sống.
Thông điệp của “Chí nam nhi”
Bài thơ là một bản tuyên ngôn sống tràn đầy cảm hứng và lý tưởng. Nguyễn Công Trứ đã gửi gắm thông điệp rằng: cuộc đời là một hành trình đầy thử thách, và mỗi con người, đặc biệt là bậc nam nhi, phải sống sao cho đáng, phải tạo nên dấu ấn của mình trước đất trời.
“Chí nam nhi” không chỉ dừng lại ở thời đại của Nguyễn Công Trứ, mà còn là kim chỉ nam cho mọi thế hệ sau này. Sống có lý tưởng, có trách nhiệm với bản thân, với xã hội và đất nước, chính là cách để mỗi người khẳng định giá trị của mình, lưu danh giữa cuộc đời.
*
Nguyễn Công Trứ – Một Nhà Chính Trị, Quân Sự và Thi Sĩ Tài Hoa của Đại Nam
Nguyễn Công Trứ (1778–1858), tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt hiệu Hi Văn, là một trong những nhân vật nổi bật của triều đại nhà Nguyễn. Ông không chỉ là một nhà chính trị, quân sự tài năng mà còn là một nhà thơ có phong cách độc đáo, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Tiểu sử và sự nghiệp
Nguyễn Công Trứ sinh ngày 19/12/1778 tại Quỳnh Côi, Thái Bình, trong một gia đình có truyền thống học vấn và làm quan. Cha ông, Nguyễn Công Tấn, là tri phủ Tiên Hưng, và mẹ ông, bà Nguyễn Thị Phan, cũng xuất thân từ một gia đình danh giá.
Từ nhỏ, Nguyễn Công Trứ nổi tiếng học giỏi và sáng tác thơ văn. Sau nhiều năm dùi mài kinh sử, mãi đến năm 41 tuổi, ông mới đỗ Giải nguyên và bắt đầu sự nghiệp làm quan dưới triều Nguyễn. Trải qua nhiều chức vụ quan trọng như Tri huyện Đường Hào, Tư nghiệp Quốc Tử Giám, Tổng đốc Hải Yên, và thậm chí đến Thượng thư, Nguyễn Công Trứ nổi bật trong cả lĩnh vực hành chính và quân sự.
Dẫu vậy, cuộc đời làm quan của ông không ít thăng trầm. Ông từng bị giáng chức và cách tuột làm lính thú, nhưng sau đó lại được trọng dụng nhờ tài năng và những đóng góp to lớn trong kinh tế và quân sự.
Những đóng góp nổi bật
Kinh tế
Nguyễn Công Trứ là người có công lớn trong việc khai hoang và phát triển kinh tế ở Bắc Bộ. Ông là người tiên phong chiêu mộ dân nghèo, đắp đê lấn biển, lập ấp ở các vùng Kim Sơn (Ninh Bình) và Tiền Hải (Thái Bình). Những huyện này không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn thể hiện tầm nhìn chiến lược lâu dài của ông.
Quân sự
Trong lĩnh vực quân sự, Nguyễn Công Trứ nổi bật với vai trò dẹp loạn và bảo vệ triều đình. Ông đã dẹp yên các cuộc khởi nghĩa như Phan Bá Vành (1827), Nông Văn Vân (1833), và giặc Khánh (1835). Ông cũng góp công lớn trong cuộc chiến chống Xiêm La (1841–1845). Dù tuổi cao, năm 1858, khi thực dân Pháp tấn công Đà Nẵng, ông vẫn xin vua Tự Đức cho ra trận, thể hiện tinh thần yêu nước đến cùng.
Thơ ca và con người
Nguyễn Công Trứ là một thi nhân xuất chúng với phong cách ngông nghênh, hào sảng. Thơ ông phản ánh tư tưởng sâu sắc về nhân tình thế thái, về danh lợi và cuộc sống. Dù chán chường với chốn quan trường, ông luôn yêu đời, sống tự do, phóng khoáng.
Những bài thơ như “Kiếp sau xin chớ làm người”, “Nào nào! Thằng nào sợ thằng nào” hay các bài hát ca trù như “Bỡn nhân tình” không chỉ thể hiện tài năng văn chương mà còn khắc họa một nhân cách độc đáo, táo bạo.
Ngay cả ở tuổi già, Nguyễn Công Trứ vẫn sống đời ngạo nghễ, nổi tiếng với việc cưỡi bò thay ngựa, kết hôn ở tuổi 73 và làm thơ đối đáp đầy hóm hỉnh.
Tưởng nhớ
Với những đóng góp to lớn trong nhiều lĩnh vực, Nguyễn Công Trứ được nhân dân kính trọng và tưởng nhớ. Tên ông được đặt cho nhiều con đường, trường học trên cả nước, và những nơi ông từng khai hoang vẫn lưu giữ đền thờ và tưởng niệm ông như một vị thành hoàng làng.
Nguyễn Công Trứ không chỉ là một nhà chính trị, quân sự lỗi lạc mà còn là một thi nhân tài hoa, để lại di sản văn hóa quý giá, góp phần tô điểm vẻ đẹp và sức mạnh của lịch sử Việt Nam.
Viên Ngọc Quý.
