Dại khôn
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Làm người có dại mới nên khôn,
Chớ dại ngây chi, chớ quá khôn.
Khôn được ích mình, đừng để dại,
Dại thì giữ phận, chớ tranh khôn.
Khôn mà hiểm độc là khôn dại,
Dại vốn hiền lành ấy dại khôn.
Chớ lấy rằng khôn khinh kẻ dại,
Gặp thời, dại cũng hoá nên khôn.
Theo Trình quốc công Nguyễn Bỉnh Khiêm thi tập (AB.635).
Nguồn: Bùi Văn Nguyên, Thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm (tập 1), NXB Giáo dục, 1989
*
“Dại Khôn” – Triết Lý Sống Tinh Tế Của Nguyễn Bỉnh Khiêm
Nguyễn Bỉnh Khiêm, người được mệnh danh là Trạng Trình với tư duy uyên thâm và nhân cách vĩ đại, đã để lại nhiều bài học sống sâu sắc cho hậu thế. Qua bài thơ “Dại khôn”, ông không chỉ đưa ra một triết lý về sự đối lập giữa “dại” và “khôn,” mà còn khắc họa một lối sống đầy trí tuệ, giàu lòng nhân ái, và sự khiêm nhường trong cách ứng xử với đời.
Dại và khôn – Hai mặt của cuộc đời
Nguyễn Bỉnh Khiêm mở đầu bài thơ bằng một nhận định đầy sâu sắc:
Làm người có dại mới nên khôn,
Chớ dại ngây chi, chớ quá khôn.
Trong cuộc đời, sự “dại” và “khôn” không chỉ là những đặc điểm cá nhân, mà là những bài học quý giá mà con người phải trải qua. Ông khẳng định rằng chỉ khi chấp nhận sự thiếu sót và trải nghiệm thất bại, ta mới có thể trưởng thành, đạt được sự khôn ngoan thật sự. Tuy nhiên, ông cũng cảnh báo rằng cả “dại” và “khôn” đều cần phải vừa phải, bởi sự dại ngây ngô hay khôn ngoan thái quá đều có thể dẫn đến sai lầm.
Khôn mà hiểm độc, dại mà hiền lành
Một trong những điểm nhấn của bài thơ là sự phân biệt giữa “khôn” có đạo đức và “khôn” hiểm ác:
Khôn mà hiểm độc là khôn dại,
Dại vốn hiền lành ấy dại khôn.
Nguyễn Bỉnh Khiêm cho rằng “khôn” không chỉ đơn thuần là sự thông minh hay tài giỏi, mà còn phải đi kèm với lòng nhân ái và đạo đức. Người khôn ngoan nhưng hiểm độc, dùng mưu mô để hại người khác, thực chất không phải là khôn mà là “khôn dại.” Ngược lại, sự “dại” của người hiền lành, dù có thể bị coi thường, nhưng lại ẩn chứa giá trị cao quý – đó là “dại khôn,” vì sự hiền lành sẽ luôn mang lại lòng tin yêu và sự kính trọng từ người khác.
Khiêm nhường và biết thời thế
Nguyễn Bỉnh Khiêm tiếp tục khuyên rằng:
Chớ lấy rằng khôn khinh kẻ dại,
Gặp thời, dại cũng hoá nên khôn.
Đây là một bài học quý giá về sự khiêm nhường và biết nhìn nhận đúng thời thế. Không ai có thể mãi mãi khôn ngoan hay luôn luôn dại khờ, bởi mọi thứ đều thay đổi theo thời gian và hoàn cảnh. Người khôn không nên khinh thường kẻ dại, bởi “dại” cũng có thể là bước đệm để vươn tới “khôn.”
Thông điệp sâu sắc về cách sống
Bài thơ “Dại khôn” không chỉ đơn thuần là một bài học luân lý, mà còn là một lời nhắn nhủ về cách sống trong cuộc đời:
Sống cân bằng: Đừng quá khôn ngoan mà trở nên mưu mô, cũng đừng quá ngây thơ mà đánh mất bản thân.
Giữ lòng nhân ái: Sự khôn ngoan thực sự không nằm ở việc hại người để đạt được lợi ích, mà ở chỗ giúp đời, giúp người.
Khiêm nhường và bao dung: Không nên xem thường người khác, bởi thời thế thay đổi, và ai cũng có cơ hội để trưởng thành.
Triết lý vượt thời gian của Trạng Trình
Trong thời đại ngày nay, khi sự khôn ngoan đôi khi bị đánh đồng với sự mưu mô và toan tính, bài thơ “Dại khôn” của Nguyễn Bỉnh Khiêm vẫn giữ nguyên giá trị. Ông nhắc nhở rằng sự khôn ngoan phải được xây dựng trên nền tảng đạo đức và lòng nhân ái.
Lời thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ là một bài học sống, mà còn là một ánh sáng dẫn lối cho những ai đang lạc lối giữa vòng xoáy danh lợi và mưu cầu cá nhân. Hãy sống hiền lành, giữ vững lòng khiêm nhường và luôn nhớ rằng:
“Khôn mà hiểm độc là khôn dại,
Dại vốn hiền lành ấy dại khôn.”
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
