Dại khôn
Nguyễn Công Trứ
Trời đất đâu mà mãi rứa ru?
Xin tha nhau với chớ trêu nhau.
Bể đào xông xổ dầu tăm cá,
Mặt nước mông mênh mặc sức bèo.
Đã gớm hôi tay chù chẳng bắt,
Mấy trò liếm mặt chó không trêu.
Quản bao miệng thế lời khôn dại,
Dại trước khôn thời để lại sau.
*
“Dại Khôn” – Suy Ngẫm Về Trí Tuệ và Đạo Lý Làm Người
Nguyễn Công Trứ, một nhà thơ tài năng và một nhân cách lớn, qua bài thơ “Dại Khôn”, đã gửi gắm những suy tư sâu sắc về lẽ dại, khôn và cách sống giữa đời đầy thị phi. Bài thơ không chỉ là lời tự vấn, mà còn là bài học nhân sinh dành cho tất cả chúng ta – sống sao để không phụ lòng đất trời, không mòn mỏi vì những hư danh phù phiếm.
Dại hay khôn – Một góc nhìn khác biệt
Ngay từ đầu bài thơ, Nguyễn Công Trứ đã đưa ra một lời thỉnh cầu:
“Trời đất đâu mà mãi rứa ru?
Xin tha nhau với chớ trêu nhau.”
Câu thơ là tiếng thở dài của một con người từng trải trước những bon chen, đố kỵ của thế gian. Cuộc đời này vốn không thiếu những trò trêu ngươi, những sự đối lập giữa “dại” và “khôn.” Nhưng thay vì đối đầu, ông khuyên hãy học cách tha thứ, buông bỏ những điều nhỏ nhen để sống thanh thản hơn.
Bể cá – Nước bèo: Phép ẩn dụ về cuộc đời
Nguyễn Công Trứ tiếp tục bằng hai hình ảnh ẩn dụ đầy ý nghĩa:
“Bể đào xông xổ dầu tăm cá,
Mặt nước mông mênh mặc sức bèo.”
Bể cá và tăm cá là biểu tượng cho những người mạnh mẽ, vươn lên để khẳng định bản thân, trong khi mặt nước và bèo lại biểu thị cho sự an nhiên, tự tại, mặc kệ dòng đời. Nguyễn Công Trứ khéo léo gợi lên hai thái cực trong cách sống: một bên là những kẻ không ngừng vùng vẫy, và bên kia là những người chọn bình lặng. Vậy dại hay khôn nằm ở đâu?
Câu trả lời của ông nằm trong thái độ ung dung trước thị phi:
“Đã gớm hôi tay chù chẳng bắt,
Mấy trò liếm mặt chó không trêu.”
Những điều tầm thường, thấp hèn không đáng để bận tâm. Người khôn không sa vào tranh giành hay đụng chạm đến những điều không đáng giá.
Dại trước, khôn sau – Sự trưởng thành của trí tuệ
Câu thơ kết thúc bài là một thông điệp sâu sắc:
“Quản bao miệng thế lời khôn dại,
Dại trước khôn thời để lại sau.”
Nguyễn Công Trứ nhận ra rằng khôn hay dại không quan trọng bằng cách mỗi người trưởng thành qua thời gian. Cái “dại” của ngày hôm nay có thể là bài học quý giá, giúp con người đạt được cái “khôn” mai sau. Những ai vội vàng chạy theo cái “khôn” tầm thường có thể lại đánh mất giá trị thực sự của bản thân.
Thông điệp từ “Dại Khôn”
“Dại Khôn” là bài thơ của một người từng trải, thấm đẫm triết lý nhân sinh. Nguyễn Công Trứ không áp đặt chuẩn mực “dại” hay “khôn” cho đời, mà để mỗi người tự suy ngẫm, tự lựa chọn cách sống phù hợp. Bài học lớn nhất ông gửi gắm chính là: đừng để mình bị cuốn vào những điều hư danh, thị phi, hãy sống một đời bình dị nhưng ý nghĩa, để cuối cùng giữ lại sự thanh thản cho tâm hồn.
Lời kết
Nguyễn Công Trứ, với ngòi bút tài hoa và trí tuệ minh triết, đã dạy cho hậu thế rằng sống là để học, để trải nghiệm, và để trưởng thành qua những lần “dại khôn.” Bài thơ “Dại Khôn” như ánh sáng soi đường, nhắc nhở chúng ta luôn biết buông bỏ những điều không đáng, giữ lại giá trị đích thực để sống một đời trọn vẹn.
*
Nguyễn Công Trứ – Một Nhà Chính Trị, Quân Sự và Thi Sĩ Tài Hoa của Đại Nam
Nguyễn Công Trứ (1778–1858), tự Tồn Chất, hiệu Ngộ Trai, biệt hiệu Hi Văn, là một trong những nhân vật nổi bật của triều đại nhà Nguyễn. Ông không chỉ là một nhà chính trị, quân sự tài năng mà còn là một nhà thơ có phong cách độc đáo, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử và văn hóa Việt Nam.
Tiểu sử và sự nghiệp
Nguyễn Công Trứ sinh ngày 19/12/1778 tại Quỳnh Côi, Thái Bình, trong một gia đình có truyền thống học vấn và làm quan. Cha ông, Nguyễn Công Tấn, là tri phủ Tiên Hưng, và mẹ ông, bà Nguyễn Thị Phan, cũng xuất thân từ một gia đình danh giá.
Từ nhỏ, Nguyễn Công Trứ nổi tiếng học giỏi và sáng tác thơ văn. Sau nhiều năm dùi mài kinh sử, mãi đến năm 41 tuổi, ông mới đỗ Giải nguyên và bắt đầu sự nghiệp làm quan dưới triều Nguyễn. Trải qua nhiều chức vụ quan trọng như Tri huyện Đường Hào, Tư nghiệp Quốc Tử Giám, Tổng đốc Hải Yên, và thậm chí đến Thượng thư, Nguyễn Công Trứ nổi bật trong cả lĩnh vực hành chính và quân sự.
Dẫu vậy, cuộc đời làm quan của ông không ít thăng trầm. Ông từng bị giáng chức và cách tuột làm lính thú, nhưng sau đó lại được trọng dụng nhờ tài năng và những đóng góp to lớn trong kinh tế và quân sự.
Những đóng góp nổi bật
Kinh tế
Nguyễn Công Trứ là người có công lớn trong việc khai hoang và phát triển kinh tế ở Bắc Bộ. Ông là người tiên phong chiêu mộ dân nghèo, đắp đê lấn biển, lập ấp ở các vùng Kim Sơn (Ninh Bình) và Tiền Hải (Thái Bình). Những huyện này không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn thể hiện tầm nhìn chiến lược lâu dài của ông.
Quân sự
Trong lĩnh vực quân sự, Nguyễn Công Trứ nổi bật với vai trò dẹp loạn và bảo vệ triều đình. Ông đã dẹp yên các cuộc khởi nghĩa như Phan Bá Vành (1827), Nông Văn Vân (1833), và giặc Khánh (1835). Ông cũng góp công lớn trong cuộc chiến chống Xiêm La (1841–1845). Dù tuổi cao, năm 1858, khi thực dân Pháp tấn công Đà Nẵng, ông vẫn xin vua Tự Đức cho ra trận, thể hiện tinh thần yêu nước đến cùng.
Thơ ca và con người
Nguyễn Công Trứ là một thi nhân xuất chúng với phong cách ngông nghênh, hào sảng. Thơ ông phản ánh tư tưởng sâu sắc về nhân tình thế thái, về danh lợi và cuộc sống. Dù chán chường với chốn quan trường, ông luôn yêu đời, sống tự do, phóng khoáng.
Những bài thơ như “Kiếp sau xin chớ làm người”, “Nào nào! Thằng nào sợ thằng nào” hay các bài hát ca trù như “Bỡn nhân tình” không chỉ thể hiện tài năng văn chương mà còn khắc họa một nhân cách độc đáo, táo bạo.
Ngay cả ở tuổi già, Nguyễn Công Trứ vẫn sống đời ngạo nghễ, nổi tiếng với việc cưỡi bò thay ngựa, kết hôn ở tuổi 73 và làm thơ đối đáp đầy hóm hỉnh.
Tưởng nhớ
Với những đóng góp to lớn trong nhiều lĩnh vực, Nguyễn Công Trứ được nhân dân kính trọng và tưởng nhớ. Tên ông được đặt cho nhiều con đường, trường học trên cả nước, và những nơi ông từng khai hoang vẫn lưu giữ đền thờ và tưởng niệm ông như một vị thành hoàng làng.
Nguyễn Công Trứ không chỉ là một nhà chính trị, quân sự lỗi lạc mà còn là một thi nhân tài hoa, để lại di sản văn hóa quý giá, góp phần tô điểm vẻ đẹp và sức mạnh của lịch sử Việt Nam.
Viên Ngọc Quý.
