Điếu Trương Định (bài 1)
Trong Nam tên họ nổi như cồn,
Mấy trận Gò Công nức tiếng đồn.
Dấu đạn hỡi rêm tàu bạch quỷ,
Hơi gươm thêm rạng thể hoàng môn.
Ngọn cờ ứng nghĩa trời chưa bẻ,
Cái ấn bình tây đất vội chôn.
Nỡ khiến anh hùng rơi giọt luỵ,
Lâm dâm ba chữ điếu linh hồn.
*
TRƯƠNG ĐỊNH – NGỌN CỜ ỨNG NGHĨA BẤT DIỆT
Lịch sử dân tộc Việt Nam là bản trường ca bi tráng về những con người kiên trung, sẵn sàng hy sinh vì đất nước. Trong đó, Trương Định – vị thủ lĩnh kiên cường của phong trào kháng Pháp nửa sau thế kỷ XIX – là một tấm gương sáng chói. Cái chết oanh liệt của ông không chỉ để lại nỗi tiếc thương vô hạn mà còn khơi dậy lòng yêu nước và tinh thần bất khuất trong nhân dân.
Nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu, với tấm lòng luôn hướng về dân tộc, đã dành những vần thơ thống thiết để khóc thương và ngợi ca người anh hùng. Bài thơ “Điếu Trương Định” (bài 1) là một trong những áng thơ hào hùng nhất, không chỉ để tưởng nhớ mà còn để khẳng định sự bất tử của một bậc anh hùng dân tộc.
Trương Định – Ngọn cờ chính nghĩa chói sáng trong lòng dân
“Trong Nam tên họ nổi như cồn,
Mấy trận Gò Công nức tiếng đồn.”
Ngay từ những câu mở đầu, Nguyễn Đình Chiểu đã khẳng định sự vang danh của Trương Định. Ông không phải là một danh tướng được triều đình sắc phong hay trọng dụng, mà chính nhân dân đã tôn vinh tên tuổi ông qua những chiến công hiển hách.
“Nổi như cồn” – hình ảnh sóng nước dâng cao, lan rộng khắp chốn, thể hiện sự lẫy lừng của một con người không chỉ được ghi nhớ trong sách sử mà còn được khắc sâu trong lòng dân. Các trận đánh ở Gò Công không chỉ là những cuộc chiến bảo vệ quê hương, mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước, khiến quân thù khiếp sợ, nhân dân ngưỡng vọng.
Hơi gươm chưa tắt, chí lớn còn đây
“Dấu đạn hỡi rêm tàu bạch quỷ,
Hơi gươm thêm rạng thể hoàng môn.”
Hai câu thơ tiếp theo vẽ lên khung cảnh ác liệt của chiến trường. Quân Pháp – những “bạch quỷ” hung tàn – gieo rắc đạn bom, nhưng trước mưa đạn ấy, Trương Định và nghĩa quân vẫn kiên cường chống trả bằng hơi gươm chính nghĩa.
“Hơi gươm thêm rạng thể hoàng môn” – hình ảnh lưỡi gươm vẫn sáng rực giữa khói lửa, vẫn hiên ngang như những tráng sĩ bảo vệ ngai vàng thuở trước. Đây là sự khẳng định: Trương Định không chỉ là một thủ lĩnh nghĩa quân, mà còn là một vị tướng trung nghĩa, mang trong mình tinh thần trung quân ái quốc bất diệt.
Cái chết không thể dập tắt tinh thần nghĩa khí
“Ngọn cờ ứng nghĩa trời chưa bẻ,
Cái ấn bình tây đất vội chôn.”
Đây là hai câu thơ chứa đựng niềm tiếc thương vô hạn của Nguyễn Đình Chiểu. Trương Định ra đi, nhưng ngọn cờ khởi nghĩa vẫn chưa tắt, lý tưởng cứu nước vẫn còn dang dở.
“Cái ấn Bình Tây đất vội chôn” – hình ảnh đầy xót xa. Cái ấn của một vị chỉ huy nghĩa quân, một danh hiệu không do triều đình ban mà do lòng dân suy tôn, nay phải vùi theo thân xác ông. Nhưng liệu cái chết của Trương Định có thể dập tắt được phong trào kháng chiến không? Không! Bởi lẽ, lý tưởng “Bình Tây” vẫn còn cháy mãi trong lòng nhân dân.
Nỗi tiếc thương cho người anh hùng dân tộc
“Nỡ khiến anh hùng rơi giọt luỵ,
Lâm dâm ba chữ điếu linh hồn.”
Kết thúc bài thơ là những câu chữ chất chứa nỗi đau và lòng tiếc thương vô hạn. Nguyễn Đình Chiểu tự vấn: Có đáng không khi một anh hùng phải gục ngã? Câu hỏi ấy không chỉ để nói về cái chết của Trương Định, mà còn để nói về nỗi đau mất nước, nỗi đau khi đất đai quê hương bị giày xéo dưới gót giày ngoại bang.
Ba chữ “điếu linh hồn” – lời ai điếu dành cho một vị anh hùng đã hy sinh vì nước. Nhưng liệu Trương Định thực sự mất đi, hay ông chỉ tạm gác gươm để hóa thành bất tử trong lòng dân?
Thông điệp của Nguyễn Đình Chiểu: Sống là để giữ nước, chết là để làm gương
Bài thơ “Điếu Trương Định” không chỉ là lời khóc thương, mà còn là một bài học sâu sắc về lòng yêu nước và trách nhiệm của mỗi người dân đối với Tổ quốc.
- Anh hùng Trương Định không chỉ sống cho mình, mà sống vì nghĩa lớn. Dù bị triều đình bỏ rơi, dù biết trước cái chết, ông vẫn kiên quyết cự tuyệt lệnh bãi binh để tiếp tục chiến đấu.
- Dân tôn vinh, dân ca ngợi, dân kế tục chí khí anh hùng. Trương Định không phải một tướng lĩnh quan lộ thênh thang, mà là một người con của nhân dân, một vị thủ lĩnh do nhân dân suy tôn.
- Sự hy sinh của ông là lời kêu gọi cho muôn thế hệ sau. Chúng ta có thể khóc thương, nhưng không thể gục ngã. Chúng ta có thể đau xót, nhưng phải đứng lên.
Hơn 160 năm đã trôi qua, nhưng tinh thần Trương Định – người thủ lĩnh nghĩa quân “Bình Tây” vẫn còn nguyên giá trị. Bài thơ của Nguyễn Đình Chiểu chính là lời nhắc nhở: “Sống là để giữ nước, chết là để làm gương.”
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
