Độc thư
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài thứ mười khuyên cần đọc sách,
Sách là thầy dạy mách cho ta.
Bao điều đạo lý sâu xa,
Văn minh khoa học bao la đất trời.
Ham đọc sách thì trời chẳng phụ.
Có chí bền ắt sẽ làm nên.
Mẹ cha vui bởi con hiền,
Gia đình hòa thuận đẹp yên mọi phần
Đạo đức cao, quỷ thần nể sợ,
Được mọi người giúp đỡ tin yêu.
Thấy việc thiện hãy làm theo,
Biết lỗi sửa lỗi là điều đáng khen
Cách đối xử phải nên suy xét,
Đừng cạn tình trái nết – mất lòng.
Muốn nhanh vội việc khó xong,
Ham lợi nhỏ việc lớn không hoàn thành.
Tre uốn mạnh chẳng vênh cũng gẫy,
Chó cắn càn bởi thấy cùng đường.
Đánh chuông chuông tất kêu vang,
Người quá uất ức sẵn sàng đấu tranh.
Chớ nên hám lợi hám danh,
Ít ham muốn mới yên lành bền lâu.
*
“Đọc Sách – Con Đường Dẫn Đến Tri Thức Và Đức Hạnh”
Bài thơ “Độc thư” của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một tác phẩm giàu trí tuệ và sâu sắc, mang đến những lời khuyên quý báu về việc học hỏi và tu dưỡng đạo đức qua sách vở. Với một tấm lòng trăn trở về sự tiến bộ và đạo lý, Trạng Trình khuyên con người ta không chỉ cần học để mở mang tri thức mà còn để nuôi dưỡng phẩm hạnh và xây dựng cuộc sống hạnh phúc, hòa thuận.
Sách là người thầy vĩ đại
Mở đầu bài thơ, Trạng Trình đã khẳng định sức mạnh to lớn của sách vở trong việc dạy dỗ và truyền thụ những kiến thức quý giá:
“Sách là thầy dạy mách cho ta.
Bao điều đạo lý sâu xa,
Văn minh khoa học bao la đất trời.”
Sách không chỉ là nguồn tài liệu chứa đựng tri thức mà còn là người thầy vô hình, chỉ đường cho chúng ta trên con đường khám phá thế giới và phát triển bản thân. Những giá trị đạo đức, khoa học, triết lý sống mà sách mang lại có thể khiến con người thay đổi, mở rộng tầm nhìn và thấu hiểu cuộc sống một cách sâu sắc. Trạng Trình không chỉ khuyên người đọc tiếp thu kiến thức mà còn nhấn mạnh vai trò của sách trong việc giúp ta định hướng và phát triển nhân cách.
Đọc sách để làm người có ích
Trạng Trình không chỉ khuyên người đọc sách để học hỏi mà còn mong muốn việc học đó đem lại những kết quả thực tế trong cuộc sống:
“Ham đọc sách thì trời chẳng phụ.
Có chí bền ắt sẽ làm nên.”
Với Nguyễn Bỉnh Khiêm, việc học sách không chỉ đơn thuần là việc thu thập kiến thức mà còn là hành động tích lũy và trưởng thành về mặt nhân cách. Người có chí, kiên định với mục tiêu, học hỏi không ngừng sẽ tạo dựng được một cuộc sống đầy đủ và thành công. Điều này không chỉ áp dụng cho con đường học vấn mà còn cho những nỗ lực trong công việc và cuộc sống thường nhật.
Gia đình hòa thuận – Nơi con người thực hiện đạo lý
Tiếp đến, Trạng Trình liên hệ việc học sách với sự hòa thuận trong gia đình, một giá trị truyền thống vô cùng quan trọng trong đạo lý Việt Nam:
“Mẹ cha vui bởi con hiền,
Gia đình hòa thuận đẹp yên mọi phần.
Đạo đức cao, quỷ thần nể sợ,
Được mọi người giúp đỡ tin yêu.”
Sự hiền thảo, đạo đức của con cái không chỉ khiến cha mẹ vui mừng mà còn làm gương sáng trong xã hội. Người học hành, rèn luyện và sống theo đạo lý cao đẹp sẽ nhận được sự kính trọng của mọi người và giúp đỡ khi gặp khó khăn. Trạng Trình đã vạch ra rằng học vấn và đạo đức phải song hành, bởi trí thức không thể tách rời với phẩm hạnh.
Làm việc đúng đắn, tránh ham lợi nhỏ
Trạng Trình không chỉ khuyên người ta học sách mà còn nhắc nhở về cách sống chân chính, làm việc đúng đắn và có đạo đức:
“Thấy việc thiện hãy làm theo,
Biết lỗi sửa lỗi là điều đáng khen.”
Những lời này như một lời nhắc nhở chúng ta phải luôn làm điều thiện, sẵn sàng sửa chữa lỗi lầm để trở thành người tốt hơn. Trong xã hội, đôi khi chúng ta dễ dàng chạy theo lợi ích cá nhân mà quên đi những giá trị chân chính. Trạng Trình khuyên ta không nên ham lợi nhỏ mà quên đi việc lớn, không vội vã mà phải suy xét kỹ lưỡng để đạt được kết quả tốt nhất.
Sự kiên nhẫn và lòng khoan dung
Một trong những bài học sâu sắc mà Trạng Trình muốn nhắn nhủ là sự kiên nhẫn và lòng khoan dung trong đối nhân xử thế:
“Tre uốn mạnh chẳng vênh cũng gẫy,
Chó cắn càn bởi thấy cùng đường.”
Cuộc sống không phải lúc nào cũng bằng phẳng, và khi gặp khó khăn, người ta dễ có những phản ứng tiêu cực. Trạng Trình dùng hình ảnh cây tre uốn cong để nhấn mạnh tầm quan trọng của sự mềm mỏng và kiên nhẫn, tránh đối đầu gay gắt mà cần biết cách linh hoạt trong mọi tình huống.
Chớ tham lợi, tham danh
Cuối bài thơ, Trạng Trình dạy rằng không nên tham lợi, tham danh, và phải có sự điều độ trong cuộc sống:
“Chớ nên hám lợi hám danh,
Ít ham muốn mới yên lành bền lâu.”
Tham vọng quá mức sẽ dẫn đến đau khổ, và những người sống với lòng tham thường không tìm thấy hạnh phúc bền vững. Sự điều độ, biết đủ, không tham lam mới là con đường dẫn đến cuộc sống bình yên, hạnh phúc. Chính sự ít ham muốn sẽ giúp con người giữ được tâm an lạc và đạt được sự bình an trong tâm hồn.
Kết luận: Đọc sách – Chìa khóa để sống đạo đức và thành công
“Độc thư” của Trạng Trình là một bản châm ngôn sống sâu sắc về cách con người phải học hỏi và tu dưỡng. Việc đọc sách không chỉ mở rộng tri thức mà còn giúp rèn luyện nhân cách, giúp con người nhận thức rõ hơn về cuộc sống và đạo lý. Những lời dạy của Trạng Trình qua bài thơ này luôn hiện hữu và quý giá đối với mỗi thế hệ, nhắc nhở chúng ta không chỉ học để thành công mà còn để trở thành những con người có ích cho gia đình và xã hội.
Với trí tuệ sâu sắc và đạo đức vững vàng, Trạng Trình đã trao cho chúng ta một kho báu vô giá, đó là sự kết hợp giữa tri thức và phẩm hạnh, giữa học tập và hành động, để mỗi người có thể sống một cuộc đời ý nghĩa và thành công thực sự.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
