Hoa sen lỗi thì
Sen hỡi là sen! tiếng chẳng hèn,
Thấy sen lỡ vận tiếc cho sen.
Ngậm cười gió hạ thơm nhiều thuở,
Đua nở hồ thu trót mấy phen.
Gương mặt bất phàm đâu đặng biết,
Bèo tai vô dụng gọi rằng quen.
Phải mà sinh gặp nơi tiên cảnh,
Lá rộng cao che khắp các bèn.
*
“Hoa Sen Lỗi Thì” – Nỗi Niềm Người Tài Chưa Gặp Thời
Nguyễn Đình Chiểu không chỉ là một nhà thơ yêu nước, mà còn là người luôn trăn trở với số phận những kẻ sĩ tài năng nhưng không gặp thời. Trong bài thơ “Hoa Sen Lỗi Thì”, ông mượn hình ảnh bông sen để bày tỏ nỗi niềm về những bậc hiền tài, những con người thanh cao
Hoa sen và người quân tử
Mở đầu bài thơ, tác giả xót xa trước số phận của bông sen:
“Sen hỡi là sen! tiếng chẳng hèn,
Thấy sen lỡ vận tiếc cho sen.”
Hoa sen vốn tượng trưng cho sự thanh khiết, cao quý, cũng giống như bậc quân tử giữ lòng trong sạch giữa cuộc đời đầy biến động. Nhưng tiếc thay, sen lại “lỡ vận”, không gặp thời, không được tỏa hương đúng lúc. Câu thơ như một tiếng than đầy tiếc nuối cho những con người có tài có đức nhưng không được trọng dụng, phải chịu cảnh sống lận đận trong thời buổi loạn lạc.
Thời thế trớ trêu, tài năng bị bỏ quên
Nguyễn Đình Chiểu tiếp tục nhấn mạnh sự đối lập giữa vẻ đẹp và số phận của sen:
“Ngậm cười gió hạ thơm nhiều thuở,
Đua nở hồ thu trót mấy phen.”
Sen vốn có thời điểm tỏa hương rực rỡ, nhưng khi đã “lỗi thì” thì dù có cố gắng nở hoa, cũng chỉ là muộn màng. Đây chính là ẩn dụ về những con người tài năng, trung nghĩa nhưng lại sinh vào thời buổi suy tàn, dù có cố gắng cũng không thể thay đổi vận mệnh.
Giá trị thực sự không thể bị phán xét bởi kẻ tầm thường
Hai câu tiếp theo thể hiện sự bất công của cuộc đời đối với bậc hiền tài:
“Gương mặt bất phàm đâu đặng biết,
Bèo tai vô dụng gọi rằng quen.”
Những bậc chính nhân quân tử mang khí chất hơn người (“gương mặt bất phàm”) nhưng không phải ai cũng nhận ra được giá trị ấy. Thay vào đó, những kẻ tầm thường lại quen thuộc với những thứ vô dụng như bèo tai, không hiểu được sự cao quý của bậc chân nhân. Đây chính là lời trách móc thâm trầm của Nguyễn Đình Chiểu đối với xã hội đương thời – nơi mà kẻ sĩ chân chính bị bỏ quên, còn những kẻ xu nịnh, vô đạo lại được trọng dụng.
Nếu gặp thời, tài năng sẽ tỏa sáng
Khép lại bài thơ, tác giả bày tỏ niềm tiếc nuối và khát vọng về một thời thế khác:
“Phải mà sinh gặp nơi tiên cảnh,
Lá rộng cao che khắp các bèn.”
Nếu hoa sen được sinh ra ở một nơi xứng đáng – nơi mà người ta trân trọng cái đẹp, cái cao quý – thì nó sẽ vươn cao, che phủ khắp nơi, tỏa hương thơm ngát. Đây chính là niềm mong ước của tác giả về một xã hội biết trọng dụng người hiền tài, để họ có thể cống hiến và làm rạng rỡ non sông.
Lời kết
“Hoa Sen Lỗi Thì” không chỉ là bài thơ ca ngợi vẻ đẹp thanh khiết của loài sen, mà còn là một bài thơ mang ý nghĩa nhân sinh sâu sắc. Nguyễn Đình Chiểu đã dùng hình ảnh sen để nói lên nỗi lòng của những bậc chính nhân quân tử không gặp thời, những con người tài năng nhưng bị thời cuộc vùi dập. Đó là nỗi buồn cho số phận người hiền, nhưng cũng là một lời nhắn nhủ về giá trị thực sự của nhân cách – dù có bị bỏ quên, thì cái đẹp và cái cao quý vẫn luôn tồn tại, chỉ chờ ngày được tỏa sáng.
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
