Lương tài
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài mười tám răn chữ lương tài
Lương là đạo cao đức trọng
Có lương tài chết sống thơm danh.
Người tài lành có bạn lành,
Người ác bạn ác kết thành tai ương.
Người lương tài nên thường nói thẳng,
Kẻ xấu xảo nịnh chẳng thương yêu.
Người lành nói ít làm nhiều,
Tiểu nhân múa mép, lắm điều ba hoa.
Người lành không gian tà uẩn khúc,
Hành động luôn chính trực, phân minh.
Kiệm cần có lý có tình,
Để không mang tiếng rằng mình kiêu sa.
Vụng may áo gấm cũng hỏng,
Làm bậy thì phá hỏng cơ ngơi.
Biết ít thì sống thảnh thơi,
Biết nhiều lắm chốn, lắm điều thị phi.
Người giúp việc cần chi đẹp xấu,
Cần chọn người trung hậu, chăm ngoan.
Lòng người, nọc rắn khó phân,
Mặt trời ai biết chuyển vần như xe.
Của xóm Đông lấy về hôm trước,
Đến hôm sau nó ngược xóm Đoài
Việc hôm nay, việc ngày mai.
Hãy đem hai chữ Lương Tài mà xem.
*
“Lương Tài: Đạo Đức Và Sự Tự Cường Của Con Người”
Trong Bạch Vân gia huấn, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ là một nhà hiền triết mà còn là một người thầy sáng suốt, gửi gắm những bài học quý giá về đạo lý sống, về những giá trị cần phải tu dưỡng để trở thành người lương thiện, tài đức vẹn toàn. Bài thơ “Lương Tài” (Chương mười tám) là một trong những tác phẩm thể hiện rõ nét triết lý ấy, với những lời khuyên sâu sắc về cách làm người và phát triển tài năng trong cuộc sống.
Lương Tài: Đạo Đức Cao Quý
Bài thơ mở đầu với một câu nói ngắn gọn nhưng đầy sức nặng: “Lương là đạo cao đức trọng”. “Lương” ở đây không chỉ là tài năng, mà là đức hạnh, là đạo đức của con người. Trong xã hội xưa, “lương tài” được hiểu là những người không chỉ có tài năng mà còn có đức hạnh, là những người có thể mang lại sự bình an, thịnh vượng cho xã hội. Để có thể “chết sống thơm danh”, người lương tài phải luôn kiên định với đạo đức, không để bị thử thách bởi những cám dỗ tầm thường của đời sống. Những người như vậy sống trong lòng người đời, được người đời tôn trọng, yêu quý, và luôn được nhớ đến với những công lao lớn lao.
Lương Tài và Mối Quan Hệ Xã Hội
Trạng Trình cũng nhấn mạnh mối quan hệ giữa lương tài và những người xung quanh. Ông nói: “Người tài lành có bạn lành, / Người ác bạn ác kết thành tai ương.” Những người có đức hạnh, lương thiện thường thu hút những người bạn có cùng phẩm hạnh. Họ không chỉ tìm được những người bạn tốt mà còn tạo dựng được một cộng đồng thịnh vượng, bình an, vì đạo đức và lương tài là những giá trị bền vững. Ngược lại, những kẻ xấu, ác độc sẽ kéo theo những người bạn xấu và gây nên tai họa cho chính mình và những người xung quanh.
Người lương tài luôn biết “nói thẳng”, làm đúng với những gì mình nghĩ, không mưu cầu sự lợi ích cá nhân bằng cách xu nịnh, nịnh hót. Trái ngược lại, kẻ xấu chỉ biết “múa mép”, “lắm điều ba hoa”, thích lừa gạt và nói những lời hoa mỹ để che giấu sự dối trá của mình. Chính vì vậy, người lương tài luôn sống đúng với nguyên tắc, với sự chân thật, minh bạch, không hề sợ hãi trước bất kỳ thử thách nào. Họ không cần phải giỏi nói, mà chỉ cần làm việc thật sự, và hành động của họ sẽ chứng minh tất cả.
Lương Tài: Tự Kiềm Chế và Chọn Lọc
Trạng Trình cũng đặc biệt chú trọng đến sự kiên nhẫn và tiết chế trong cuộc sống: “Người lành không gian tà uẩn khúc, / Hành động luôn chính trực, phân minh.” Người có lương tài luôn giữ cho mình một lối sống ngay thẳng, trong sáng, không bị lung lay bởi những khúc mắc hay sự cám dỗ của cuộc đời. Họ kiệm lời, nhưng hành động của họ luôn rõ ràng, minh bạch. Họ biết đủ, sống đủ, và không bao giờ để những tham vọng hay dục vọng lấn át bản thân mình.
Câu “Vụng may áo gấm cũng hỏng, / Làm bậy thì phá hỏng cơ ngơi” là một lời cảnh tỉnh mạnh mẽ. Dù tài năng có đến đâu, nếu không biết giữ gìn phẩm hạnh và làm đúng mực, thì mọi thứ cũng sẽ trở thành vô nghĩa. Một người dù giỏi giang đến đâu, nếu sống bất lương, thì tài năng ấy cũng sẽ chẳng còn giá trị, mà ngược lại, sẽ trở thành nguyên nhân dẫn đến sự hỏng việc.
Lương Tài và Đời Sống Gia Đình
Bài thơ còn nhấn mạnh một yếu tố quan trọng khác trong việc xây dựng một đời sống lương thiện, đó là mối quan hệ trong gia đình và xã hội. “Người giúp việc cần chi đẹp xấu, / Cần chọn người trung hậu, chăm ngoan.” Không cần những vẻ bề ngoài hào nhoáng, chỉ cần một trái tim trung hậu, một tâm hồn chăm chỉ là đủ. Những phẩm hạnh này, từ trong gia đình cho đến trong công việc, sẽ giúp người ta gặt hái được thành công lâu dài.
Trạng Trình còn cảnh báo về những yếu tố bên ngoài có thể làm sai lệch cuộc sống của mỗi người, như sự tham lam, lòng ghen ghét, hay những lời nói xấu. “Của xóm Đông lấy về hôm trước, / Đến hôm sau nó ngược xóm Đoài.” Đây là hình ảnh của sự thay đổi và sự bất ổn trong cuộc sống nếu không có lương tài làm nền tảng. Nếu không có đức hạnh, tài năng sẽ chỉ khiến người ta thêm tham lam, ham muốn quyền lực, và cuối cùng dẫn đến sự tan vỡ.
Thông Điệp Cuối Cùng: Lương Tài Là Kim Chỉ Nam Của Cuộc Sống
Bài thơ “Lương Tài” không chỉ là những lời răn dạy về cách sống nhân hậu, mà còn là bài học về cách phát triển bản thân một cách toàn diện. Tài năng không thể tách rời khỏi đức hạnh. Lương tài không chỉ là một phẩm chất để thành công trong sự nghiệp, mà còn là nền tảng để xây dựng một gia đình hạnh phúc, một cộng đồng vững mạnh. Trạng Trình đã cho chúng ta thấy rằng, lương tài là thứ quý giá nhất mà con người có thể sở hữu, vì nó sẽ luôn dẫn dắt ta đến những điều tốt đẹp nhất trong cuộc đời.
Với những lời khuyên thiết thực và sâu sắc, Trạng Trình không chỉ muốn dạy chúng ta về giá trị của tài năng mà còn là bài học về cách làm người. Khi sống với lương tài, chúng ta sẽ không chỉ tìm thấy hạnh phúc cho chính mình mà còn mang đến sự bình an, thịnh vượng cho xã hội.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
