Thịnh đức
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài hai mươi là thiên thịnh đức
Một số điều đã được rút ra.
Người thực tài chẳng ba hoa,
Thường khi dung mạo cứ là như ngây.
Có ruộng không cấy cày thì đói,
Có sách không học hỏi thì ngu.
Trai không dạy, khác chi lừa,
Gái ngu thì cũng giống như lợn sề.
Trai sợ vợ bởi vì nhu nhược,
Gái kính chồng vì được nết ngoan.
Phải dè xẻn bởi thiếu ăn,
Sống xa xỉ bởi nguyên nhân của thừa.
Vừa lười nhác, lại vừa ngu xuẩn,
Thì giầu sang đâu đến mà mơ.
Hay đến thân cũng thành sơ,
Ngồi dai chủ chẳng bao giờ thích đâu.
Uống rượu đấu khẩu nhau ít chứ,
Mới là người quân tử phòng thân.
Thóc tiền sòng phẳng đồng cân,
Mới là đức độ, tinh thần trượng phu.
Con cá bị giật lên bờ
Có hối cũng chẳng bao giờ được tha.
Làm việc xấu đã sa pháp luật,
Hối ba lần cũng thật muộn mằn.
Nước loạn chớ đến dung thân
Nơi nguy hiểm chớ bước chân lần vào.
Phép quyền biến làm sao biết trước,
Phải đắn đo mong được an toàn,
Lò lửa ví như phép quan,
Lòng người như sắt như gang trong lò
Người yếu phải nương nhờ người mạnh,
Giúp được người là hạnh phúc thay,
Không thù dai chẳng hại ai,
Tuy nhiên vẫn phải nhớ bài phòng thân.
Trên lượng cả, chẳng cần phạt dưới,
Kẻ trịch thượng từ chối đừng chơi.
Nước trong ít cá lội bơi,
Sống nhiều khe khắt, ít người mến thân.
*
“Thịnh Đức: Con Đường Dẫn Đến Sự Thành Công Và Hạnh Phúc”
Trong tập Bạch Vân gia huấn, bài thơ “Thịnh Đức” của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một bản răn dạy sâu sắc về đạo lý sống, về cách thức xây dựng một cuộc đời viên mãn, không chỉ dựa trên tài năng mà còn trên đức hạnh. Đây không chỉ là những lời khuyên về cuộc sống mà còn là những bài học thiết thực để mỗi người có thể áp dụng vào đời sống hàng ngày, từ việc học hỏi, tu dưỡng bản thân cho đến cách hành xử trong các mối quan hệ.
Đức Hạnh Là Nền Tảng Của Thành Công
Trạng Trình mở đầu bài thơ bằng một nhận xét sâu sắc: “Người thực tài chẳng ba hoa, / Thường khi dung mạo cứ là như ngây.” Một người có thực tài, thật sự tài giỏi không bao giờ tự đề cao bản thân hay khoe khoang, mà họ thường khiêm tốn, sống giản dị và nhẹ nhàng. Điều này cho thấy, đức hạnh, sự khiêm nhường là nền tảng để thành công bền vững, và không cần phải phô trương hay thể hiện quá nhiều để được công nhận.
Ngược lại, những người không biết học hỏi, không có trí thức hay đức hạnh thì sẽ không thể phát triển được. Câu thơ “Có ruộng không cấy cày thì đói, / Có sách không học hỏi thì ngu” nhắc nhở rằng tài năng và tri thức chỉ có giá trị khi được rèn luyện, học hỏi và ứng dụng vào thực tế. Cũng như ruộng đất, nếu không được chăm sóc, cày cấy thì không thể mang lại mùa màng, con người nếu không học hỏi, không tu dưỡng sẽ mãi ở trong tình trạng ngu muội và thiếu đi khả năng vươn lên.
Đức Hạnh Trong Quan Hệ Gia Đình
Trạng Trình không quên nhắc đến vai trò của gia đình trong việc hình thành và phát triển đức hạnh. “Trai sợ vợ bởi vì nhu nhược, / Gái kính chồng vì được nết ngoan” là một câu nói rất thực tế về cách mà mỗi người cần đối xử trong mối quan hệ vợ chồng. Một người vợ hiền lành, nết na sẽ khiến cho gia đình hòa thuận, còn người chồng cũng cần phải có sự mạnh mẽ, kiên định để bảo vệ gia đình mình. Đúng như vậy, hạnh phúc gia đình không thể thiếu sự hiếu thảo, khiêm nhường và đức hạnh từ cả hai phía.
Bài thơ cũng khuyên nhủ về thái độ sống, không nên quá tham lam, không nên sống xa hoa phung phí. “Phải dè xẻn bởi thiếu ăn, / Sống xa xỉ bởi nguyên nhân của thừa.” Con người sống thanh đạm, cần kiệm sẽ không phải lo âu về thiếu thốn, trong khi sự xa hoa chỉ là kết quả của sự dư thừa, và nó sẽ đưa đến sự thoái hóa, mất đi sự quý trọng những giá trị đích thực.
Tu Dưỡng, Kiên Nhẫn Và Cẩn Trọng
Một trong những thông điệp quan trọng nhất trong bài thơ là việc tu dưỡng, kiên nhẫn và cẩn trọng trong mọi hành động, nhất là trong những tình huống khó khăn, nguy hiểm. Câu “Phép quyền biến làm sao biết trước, / Phải đắn đo mong được an toàn” khuyên nhủ chúng ta trong cuộc sống phải luôn cẩn trọng, suy nghĩ kỹ trước khi hành động, đặc biệt là trong những tình huống không thể đoán trước được kết quả.
Bài thơ cũng cảnh tỉnh về những hành vi xấu, về việc làm trái pháp luật. “Con cá bị giật lên bờ, / Có hối cũng chẳng bao giờ được tha.” Làm việc xấu sẽ không bao giờ được tha thứ, cho dù có hối hận thì cũng đã quá muộn. Từ đây, Trạng Trình muốn nhấn mạnh rằng, mỗi hành động, mỗi quyết định trong cuộc sống đều có hệ quả của nó, và nếu chúng ta không tuân thủ đạo lý, không hành động theo lẽ phải, thì chính chúng ta sẽ là người phải chịu trách nhiệm.
Phẩm Hạnh Là Chìa Khóa Của Sự Thành Công
Thông điệp cuối cùng mà Trạng Trình muốn gửi gắm là phẩm hạnh, sự chính trực và lòng tốt. “Uống rượu đấu khẩu nhau ít chứ, / Mới là người quân tử phòng thân.” Một người quân tử, một người sống có đức hạnh sẽ luôn biết cách bảo vệ mình, không tham gia vào những cuộc tranh cãi vô nghĩa, không để mình bị cuốn vào những cám dỗ của cuộc đời.
Mỗi hành động trong đời sống hàng ngày đều có ảnh hưởng đến nhân cách của chúng ta. Nếu biết sống ngay thẳng, tu dưỡng bản thân, cẩn trọng trong lời nói và hành động, thì tự khắc cuộc sống sẽ mang đến những điều tốt đẹp. “Nước loạn chớ đến dung thân, / Nơi nguy hiểm chớ bước chân lần vào.” Khi ở trong những tình huống nguy hiểm, nếu chúng ta không kiên định và tỉnh táo, rất dễ dàng rơi vào những sai lầm mà khó có thể cứu vãn được.
Lời Kết: Xây Dựng Đời Sống Từ Đức Hạnh
Thịnh Đức không chỉ là một bài thơ mà còn là một bài học sâu sắc về cách thức sống, cách thức đối nhân xử thế và làm chủ cuộc đời mình. Để có được thành công lâu dài và sự bình an trong cuộc sống, mỗi người cần tu dưỡng bản thân, rèn luyện đức hạnh, và luôn nhớ rằng, đức tài là sự kết hợp hài hòa của trí thức, phẩm hạnh và lòng kiên nhẫn. Đó mới chính là con đường dài và vững chắc để xây dựng một cuộc đời ý nghĩa, đầy đủ và hạnh phúc.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
