Thư tất
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Bài hai mươi ba là bài thư tất
Sách Bạch Vân kết luận dạy rằng:
Muôn việc khởi tự cái Tâm,
Nếu lòng buông thả, lỗi lầm đến ngay.
Học điều hay tỏ bài chân lý
Bảo tồn Chân-Thiện-Mỹ sáng trong
Thánh nhân trợ giúp bao dung,
Tiến–lui, còn-mất mới mong tinh tường.
Không để mất kỷ cương chính đạo,
Lời thánh hiền dạy bảo thiêng liêng:
Hiếu-Trung-Cần-Kiệm-Chính-Liêm
Xa gần kính trọng, dưới trên thuận hòa.
Sự kính nhường coi là cái gốc,
Lấy học hành tri thức nâng lên.
Chân thành học hỏi thường xuyên,
Muốn tu cái đức phải nghiêm với mình.
Những điều giáo huấn anh minh,
Thành tâm bái phục, ân tình chẳng quên.
*
“Thư Tất: Sự Tôn Sùng Đạo Đức và Sự Chân Thành Của Con Người”
Bài thơ “Thư Tất” trong tập Bạch Vân gia huấn của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm là một bản tuyên ngôn giản dị nhưng sâu sắc về lối sống đạo đức và trí tuệ. Với ngôn từ vừa đĩnh đạc vừa dễ hiểu, Trạng Trình khuyên dạy người đời rằng tất cả những hành động của chúng ta đều xuất phát từ tâm, và chính cái tâm ấy sẽ quyết định sự thành bại, sự đúng đắn hay sai lầm trong cuộc sống.
Tâm Là Gốc Của Mọi Việc
Mở đầu bài thơ, Trạng Trình đã khẳng định một chân lý sâu sắc: “Muôn việc khởi tự cái Tâm, / Nếu lòng buông thả, lỗi lầm đến ngay.” Đây chính là nguyên lý căn bản của đạo đức mà ông muốn truyền đạt. Mọi hành động, lời nói, và quyết định trong cuộc đời đều bắt nguồn từ tâm hồn của mỗi người. Nếu cái tâm không kiên định, không thanh tịnh, những quyết định sẽ dễ dàng bị lệch lạc, dẫn đến sai lầm. Ngược lại, khi lòng người sáng suốt, chính trực, mọi việc sẽ thuận lợi và đúng đắn.
Trạng Trình nhấn mạnh rằng “Nếu lòng buông thả, lỗi lầm đến ngay” – sự lỏng lẻo trong tâm sẽ nhanh chóng biến thành hành động sai trái. Lời dạy này khắc sâu trong lòng người đọc rằng mỗi cá nhân phải tự làm chủ được mình, nuôi dưỡng tâm hồn trong sạch và vững vàng để có thể sống đúng đắn và không bị rơi vào những lầm lạc của thế gian.
Giữ Vững Chính Đạo và Kỷ Cương
Tiếp theo, Trạng Trình nhắc nhở người đời về tầm quan trọng của việc duy trì “kỷ cương chính đạo”. Lời thánh hiền không chỉ là những triết lý sâu xa mà còn là kim chỉ nam cho cuộc sống. Những đức tính như “Hiếu, Trung, Cần, Kiệm, Chính, Liêm” là những giá trị không thể thiếu để xây dựng một cuộc sống tốt đẹp, hạnh phúc. Dù ở đâu, trong hoàn cảnh nào, con người cần giữ vững đức hạnh, kính trọng người khác và luôn sống hòa thuận, khiêm nhường.
Bên cạnh đó, “Sự kính nhường coi là cái gốc” là một điểm nổi bật trong bài thơ. Trạng Trình cho rằng kính nhường, biết tôn trọng người khác, chính là nền tảng của mọi mối quan hệ tốt đẹp. Khi mỗi cá nhân biết tôn trọng, hòa hợp với người xung quanh, xã hội sẽ trở nên yên bình và thịnh vượng.
Học Hỏi và Nâng Cao Trí Tuệ
Một trong những điểm quan trọng mà bài thơ đề cập đến là việc không ngừng học hỏi và trau dồi trí thức. “Lấy học hành tri thức nâng lên” – học hỏi không chỉ giúp chúng ta trưởng thành về mặt trí tuệ mà còn bồi đắp đức hạnh, làm phong phú tâm hồn. Trạng Trình khuyến khích mọi người không chỉ học cái hay mà còn phải hiểu và thực hành những chân lý cuộc sống.
Việc học hành không chỉ là nghĩa vụ mà còn là cách để tu dưỡng bản thân, để mỗi người có thể trở thành người có đức, có tài. Cũng giống như lời khuyên “Chân thành học hỏi thường xuyên, / Muốn tu cái đức phải nghiêm với mình.” Chỉ khi chúng ta thật sự nghiêm túc với bản thân, học hỏi mỗi ngày, chúng ta mới có thể rèn luyện được đức tính vững vàng, kiên định.
Sự Chân Thành và Tình Nghĩa Lòng Người
Kết thúc bài thơ, Trạng Trình đã khẳng định rằng sự thành tâm trong học hỏi và tu dưỡng đạo đức là một phần không thể thiếu trong cuộc sống. “Thành tâm bái phục, ân tình chẳng quên.” Đây là một lời nhắn nhủ chân thành về giá trị của sự biết ơn, sự tôn trọng đối với những gì ta học hỏi được từ người khác, và sự ghi nhớ ân tình trong cuộc đời. Điều này không chỉ giúp xây dựng mối quan hệ giữa con người với con người, mà còn góp phần tạo nên một xã hội hòa bình và thịnh vượng.
Lời Kết: Đạo Đức Là Con Đường Dẫn Đến Thành Công
Bài thơ “Thư Tất” của Trạng Trình là một bản nhạc hài hòa, nhẹ nhàng mà đầy sâu sắc, nhắc nhở mỗi người về việc giữ vững tâm hồn trong sáng, sống đúng đắn, tu dưỡng đạo đức và luôn trau dồi trí thức. Chân lý mà Trạng Trình truyền đạt không chỉ là lời khuyên suông mà là kim chỉ nam cho mỗi cá nhân trong suốt cuộc đời. Khi chúng ta biết nuôi dưỡng cái tâm, sống theo chính đạo, học hỏi và rèn luyện bản thân mỗi ngày, chắc chắn một cuộc sống hạnh phúc, an nhiên sẽ đến.
Bài thơ như một lời nhắc nhở không thể bỏ qua: trong muôn việc, cái tâm chính là chìa khóa để mở ra mọi cánh cửa thành công, bình an và hạnh phúc.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
