Từ biệt cố nhân
Vì câu danh nghĩa phải đi ra,
Day mũi thuyền nan dạ xót xa.
Người dễ muốn chi nương đất khách,
Trời đà khiến vậy mến vua ta.
Một phương thà tránh đường gai gốc,
Trăm tuổi cho tròn phận tóc dạ.
Chén rượu ấm lòng xin cạn chén,
Nhớ nhau ngày khác biết sao mà.
(Khi triều đình nhà Nguyễn ký hoà ước 1862 nhường ba tỉnh miền Đông Nam Bộ cho Pháp, nhiều nhà nho tỏ thái độ bất hợp tác bằng cách rủ nhau tị địa. Tị địa, nghĩa là bỏ đất giặc chiếm, đi nơi khác, về ở Ba Tri, Vĩnh Long (nay thuộc Bến Tre). Nguyễn Đình Chiểu là một trong số những nhà nho đó. Những người quen biết đến tiễn chân ông, Nguyễn Đình Chiểu đọc bài thơ này chia tay với bạn bè quen cũ.)
*
TỪ BIỆT CỐ NHÂN – LỜI CHIA LY CỦA MỘT KẺ SĨ GIỮA THỜI BIẾN LOẠN
Trong những thời khắc đau thương của lịch sử, mỗi con người đều phải chọn cho mình một con đường riêng. Nhưng đối với những bậc kẻ sĩ, lựa chọn ấy không chỉ là một quyết định cá nhân mà còn là lời tuyên ngôn về nhân cách, về lý tưởng sống. “Từ biệt cố nhân” của Nguyễn Đình Chiểu chính là một bài thơ mang đầy tâm sự, trăn trở của một bậc hiền nhân khi buộc phải rời xa quê hương, rời xa những người thân thuộc để giữ trọn khí tiết của mình.
1. Nỗi Đau Của Kẻ Sĩ Khi Buộc Phải Rời Xa Quê Hương
“Vì câu danh nghĩa phải đi ra,
Day mũi thuyền nan dạ xót xa.”
Hai câu thơ đầu mở ra một cuộc chia ly đầy trăn trở. Nguyễn Đình Chiểu không rời quê hương vì ham muốn lợi danh hay vì sự ép buộc từ ai, mà vì “danh nghĩa” – vì lý tưởng, vì đạo nghĩa của một kẻ sĩ. Khi triều đình nhà Nguyễn ký hòa ước nhường ba tỉnh miền Đông Nam Bộ cho thực dân Pháp, ông đã chọn cách rời đi, không hợp tác với chính quyền bù nhìn, không chấp nhận làm kẻ thần phục giặc.
Nhưng dù có quyết tâm như thế, ông vẫn không thể ngăn được nỗi đau xót xa khi phải day mũi thuyền mà rời đi. Câu thơ thể hiện tâm trạng day dứt, nuối tiếc nhưng vẫn kiên định của một con người buộc phải chọn con đường khó khăn nhất, bởi đó là con đường giữ gìn nhân cách và lòng trung nghĩa.
2. Sự Lựa Chọn Của Một Người Quân Tử
“Người dễ muốn chi nương đất khách,
Trời đà khiến vậy mến vua ta.”
Nguyễn Đình Chiểu không hề có ý muốn sống lưu lạc nơi đất khách. Ông không ra đi vì muốn tìm kiếm sự an toàn hay sung sướng cho bản thân. Nhưng ông tin rằng đây là số phận mà trời đã sắp đặt – một kẻ sĩ trung nghĩa không thể sống dưới ách của ngoại bang.
Câu thơ thứ hai thể hiện một lòng trung quân son sắt. Dù triều đình có những sai lầm, dù vận nước đang suy tàn, nhưng tấm lòng của ông với đất nước, với quê hương vẫn vẹn nguyên. Ông thà rời đi chứ không chịu khuất phục, thà chịu gian khổ chứ không đánh mất khí tiết của một bậc chính nhân.
3. Trọn Vẹn Một Đời Giữ Tiết Nghĩa
“Một phương thà tránh đường gai gốc,
Trăm tuổi cho tròn phận tóc dạ.”
Đối với Nguyễn Đình Chiểu, cuộc đời là một hành trình đầy gai góc và thử thách. Ông chọn cách tránh xa những cám dỗ, tránh xa con đường bất nghĩa, bởi với ông, giữ gìn phẩm hạnh quan trọng hơn tất cả.
Câu thơ “Trăm tuổi cho tròn phận tóc dạ” mang ý nghĩa sâu sắc về sự trọn vẹn của nhân cách. Dù sống bao lâu, điều quan trọng nhất không phải là vinh hoa phú quý, mà là giữ được lòng trong sạch, giữ được chữ “nghĩa” tròn vẹn đến cuối đời.
4. Lời Tạm Biệt Chất Chứa Biết Bao Nhớ Thương
“Chén rượu ấm lòng xin cạn chén,
Nhớ nhau ngày khác biết sao mà.”
Bài thơ khép lại bằng một hình ảnh chia ly rất đỗi thân tình. Chén rượu chia tay không chỉ là một lời từ biệt, mà còn là biểu tượng của tình nghĩa giữa người với người, giữa bạn bè tri âm tri kỷ.
Câu thơ cuối cùng đầy day dứt “Nhớ nhau ngày khác biết sao mà”. Trong thời loạn lạc, liệu những người hôm nay tiễn nhau đi có còn cơ hội gặp lại hay không? Liệu cuộc đời rồi sẽ đưa họ về đâu? Câu hỏi ấy không có lời giải, chỉ để lại trong lòng người đọc một nỗi bâng khuâng, tiếc nuối nhưng cũng đầy kiêu hãnh về một cuộc chia ly vì đại nghĩa.
5. “Từ biệt cố nhân” – Lời Chia Ly Của Một Người Yêu Nước, Một Kẻ Sĩ Thanh Cao
Bài thơ “Từ biệt cố nhân” không đơn thuần chỉ là một bài thơ tạm biệt bạn bè, mà là một tuyên ngôn về nhân cách, về sự lựa chọn của một con người sống trọn vẹn với đạo lý.
- Nguyễn Đình Chiểu không chọn cách thỏa hiệp, không chọn cách sống an phận dưới sự cai trị của thực dân. Ông ra đi để bảo vệ phẩm hạnh, để giữ trọn lòng trung nghĩa với nước non.
- Dù ra đi, nhưng lòng ông vẫn hướng về quê hương, về bạn bè, về những người tri kỷ mà ông không bao giờ quên.
- Bài thơ thể hiện khí chất của một bậc quân tử, dám rời bỏ sự an toàn để giữ gìn nhân cách, dám từ bỏ tất cả để không bao giờ phải cúi đầu.
Nhìn lại từ góc độ lịch sử, ta thấy rằng bài thơ này không chỉ dành riêng cho thế kỷ XIX, mà còn mang giá trị trường tồn về lòng trung nghĩa, về phẩm hạnh của một con người chân chính. Trong mọi thời đại, vẫn luôn có những người phải chọn giữa danh lợi và lý tưởng, giữa an phận và khí tiết. Nguyễn Đình Chiểu đã chọn con đường khó khăn nhất, nhưng cũng là con đường sáng rọi nhất – con đường của chính nghĩa và nhân cách.
Và dù hơn một thế kỷ đã trôi qua, nhưng tiếng thơ ấy vẫn còn vẹn nguyên, vẫn chạm đến trái tim bao thế hệ – một lời từ biệt, nhưng cũng là một bài ca bất tử về nhân nghĩa và lòng yêu nước.
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
