Tự thán
Nguyễn Bỉnh Khiêm
Gần son thì đỏ, mực thì đen,
Sáng, biết nhờ ơn thuở bóng đèn.
Ăn uống cẩn hằng nơi phép tắc,
Tới lui cho biết lẽ kinh quyền.
Nên chăng mặc thế người lành dữ,
Tráo trở dù ai kẻ bạc đen.
Ở thế có khôn thì có khó,
Chữ rằng: Vô sự tiểu thần tiên.
Theo Trình quốc công Nguyễn Bỉnh Khiêm thi tập (AB.635). Khảo dị theo các bản Bạch Vân Am thi tập (AB.157), Trình quốc công Bạch Vân Am thi tập (AB.309).
*
Tự Thán – Lời Tự Sự Về Lẽ Sống Giữa Đời
Trong bài thơ “Tự thán”, Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm không chỉ bộc lộ những suy tư sâu lắng về cuộc đời, mà còn gửi gắm một triết lý sống nhân văn, giản dị nhưng đầy sức mạnh. Đó là bài học về cách làm người, cách đối nhân xử thế và tìm kiếm sự an nhiên giữa những biến động không ngừng của thế gian.
“Gần son thì đỏ, mực thì đen,
Sáng, biết nhờ ơn thuở bóng đèn.”
Hai câu mở đầu như một lời khẳng định về sức mạnh của môi trường sống và sự ảnh hưởng của những mối quan hệ xung quanh. Con người ta thường chịu tác động từ những gì gần gũi, như cách “son” và “mực” làm thay đổi màu sắc. Để trở nên “sáng” trong tư tưởng, cần biết ơn những “bóng đèn” – những người thầy, người bạn hay những cơ hội giúp ta trưởng thành. Đây là lời nhắn nhủ về việc lựa chọn môi trường sống và trân trọng những điều tốt đẹp mà cuộc đời ban tặng.
“Ăn uống cẩn hằng nơi phép tắc,
Tới lui cho biết lẽ kinh quyền.”
Hai câu tiếp theo nhắc nhở chúng ta về sự cẩn trọng trong từng hành động. “Ăn uống” không chỉ là hành vi sinh hoạt thường ngày, mà còn hàm ý về việc biết giữ chừng mực, tuân thủ lễ nghĩa. “Tới lui” không đơn thuần là việc đi lại, mà là thái độ sống biết cân nhắc, hành xử khéo léo, hiểu thấu lẽ đời để tránh những xung đột không đáng có.
“Nên chăng mặc thế người lành dữ,
Tráo trở dù ai kẻ bạc đen.”
Trạng Trình khuyên chúng ta không nên để tâm quá nhiều vào sự phân biệt “người lành dữ” hay “kẻ bạc đen”. Cuộc sống vốn đa dạng, có người tốt, kẻ xấu, nhưng điều quan trọng là giữ được tâm thế bình thản, không để những điều trái ý ảnh hưởng đến mình. Đây là bài học về lòng bao dung, biết nhìn đời với sự cảm thông thay vì phán xét.
“Ở thế có khôn thì có khó,
Chữ rằng: Vô sự tiểu thần tiên.”
Hai câu kết như một đúc kết đầy trí tuệ về cuộc sống. “Có khôn thì có khó” – người càng hiểu biết, càng phải đối diện với nhiều thách thức. Nhưng thay vì để những khó khăn đó chi phối, hãy học cách sống “vô sự”, buông bỏ những lo toan để tâm hồn được thảnh thơi. “Tiểu thần tiên” chính là trạng thái an nhiên, tự tại mà con người có thể đạt được khi biết sống đơn giản và thuận theo tự nhiên.
Thông Điệp Vượt Thời Gian
“Tự thán” không chỉ là lời tâm sự của Trạng Trình, mà còn là bài học sâu sắc dành cho mỗi chúng ta:
Môi trường sống và mối quan hệ ảnh hưởng lớn đến con người. Vì thế, hãy chọn những điều tốt đẹp để nuôi dưỡng tâm hồn.
Cẩn trọng và khéo léo trong ứng xử là chìa khóa để duy trì sự hòa hợp trong cuộc sống.
Hãy bao dung và thấu hiểu: Thay vì bị cuốn vào những đánh giá, hãy chấp nhận sự đa dạng của đời sống, bởi ai cũng có lý do riêng cho hành động của mình.
An nhiên là hạnh phúc: Cuộc đời đầy biến động, nhưng chỉ khi buông bỏ được những tham vọng và âu lo, con người mới chạm đến sự tự tại như “tiểu thần tiên”.
Lời Nhắn Nhủ
Giữa những ồn ào và phức tạp của cuộc sống hiện đại, “Tự thán” vẫn giữ nguyên giá trị như một kim chỉ nam cho cách sống. Hãy biết trân trọng những điều xung quanh, sống cẩn trọng và bao dung, đồng thời học cách buông bỏ để tâm hồn được nhẹ nhàng hơn.
Nguyễn Bỉnh Khiêm đã sống một cuộc đời an nhiên, tĩnh lặng, hòa mình với thiên nhiên và lẽ đời. Và qua bài thơ này, ông như muốn nhắn nhủ rằng: hạnh phúc không phải là những thứ xa hoa, mà là sự thanh thản trong tâm hồn – trạng thái mà bất cứ ai cũng có thể đạt được nếu biết sống đúng với chính mình.
*
Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một danh nhân văn hóa, nhà thơ, nhà triết học và nhà tiên tri lỗi lạc của Việt Nam. Ông tên thật là Nguyễn Văn Đạt, quê ở Hải Phòng, đỗ Trạng nguyên năm 1535 dưới triều Mạc và từng giữ chức quan lớn trong triều đình. Tuy nhiên, do bất mãn với thời cuộc, ông lui về ở ẩn, lập am Bạch Vân và trở thành một bậc hiền triết, được nhân dân gọi là “Trạng Trình”.
Nguyễn Bỉnh Khiêm nổi tiếng với những lời tiên đoán qua tập “Sấm Trạng Trình”, đồng thời để lại nhiều tác phẩm thơ văn sâu sắc thể hiện tư tưởng đạo lý, nhân sinh. Ông có ảnh hưởng lớn đến các triều đại và là một trong những trí thức kiệt xuất của Việt Nam thời phong kiến.
Viên Ngọc Quý.
