Tự thuật
Mối tơ ai gỡ lúc này xong,
Một dải trời Nam biết mấy trùng.
Kẻ ứa gan trung trương mắt ngó,
Người liều dạ sắt múa tay không.
Đến hay trung nghĩa theo tro bụi,
Hoài của giang sơn trút biển Đông.
Ơn nước, nợ nhà đành có thuở,
Biết bao chờ đợi, biết bao trông!
Trần Trọng Kim (Việt thi) cho đây là bài thơ khuyết danh.
*
Tự Thuật – Tấm Lòng Son Giữa Thời Loạn
Bài thơ Tự Thuật của Nguyễn Đình Chiểu không chỉ là một lời tự bạch mà còn là tiếng lòng bi tráng của một người yêu nước giữa thời cuộc đầy biến động. Đọc từng câu thơ, ta cảm nhận được tâm trạng day dứt, đau đáu trước vận nước, trước cảnh nước mất nhà tan, cũng như lòng trung nghĩa son sắt của nhà thơ.
Tâm tư của người chí sĩ giữa thời loạn
“Mối tơ ai gỡ lúc này xong,
Một dải trời Nam biết mấy trùng.”
Nguyễn Đình Chiểu mở đầu bài thơ bằng hình ảnh một mối tơ rối, như chính vận mệnh rối ren của đất nước lúc bấy giờ. Tác giả đặt câu hỏi đầy xót xa: “Ai gỡ lúc này xong?” – ai có thể hóa giải những đau thương, mất mát của dân tộc? Một dải trời Nam mênh mông, nhưng đâu đâu cũng là tang thương, chia cắt. Nỗi đau ấy không chỉ của riêng ông mà là của tất cả những người yêu nước, những người còn trăn trở với vận mệnh quê hương.
Nỗi đau và lòng trung nghĩa
“Kẻ ứa gan trung trương mắt ngó,
Người liều dạ sắt múa tay không.”
Ở đây, Nguyễn Đình Chiểu khắc họa hai hình ảnh đối lập nhưng cùng chung một nỗi đau. Một bên là những người trung nghĩa căm phẫn trước cảnh đất nước bị xâm lăng nhưng bất lực chỉ biết “trương mắt ngó”. Một bên là những kẻ dám đứng lên chiến đấu, dù chỉ bằng đôi tay trắng, bằng tấm lòng son sắt. Đó là những nghĩa sĩ hy sinh tất cả để bảo vệ quê hương, nhưng tiếc thay, trong hoàn cảnh đó, lòng dạ sắt cũng chẳng thể thay đổi cục diện.
Nỗi đau mất nước – Bi tráng và bất khuất
“Đến hay trung nghĩa theo tro bụi,
Hoài của giang sơn trút biển Đông.”
Những câu thơ này mang nặng một nỗi đau bi tráng. Trung nghĩa có còn hay đã tan theo tro bụi? Giang sơn gấm vóc một thời nay chỉ như cát bụi bị cuốn trôi ra biển Đông. Nguyễn Đình Chiểu không chỉ thương tiếc cho vận nước, mà còn băn khoăn về số phận của những giá trị mà ông tôn thờ: lòng trung nghĩa, tinh thần yêu nước, liệu có còn được gìn giữ hay sẽ phai mờ theo thời gian?
Hy vọng mong manh, nhưng không nguôi chờ đợi
“Ơn nước, nợ nhà đành có thuở,
Biết bao chờ đợi, biết bao trông!”
Câu kết là một tiếng thở dài mang đầy tâm sự. Nguyễn Đình Chiểu ý thức rõ ràng rằng “ơn nước, nợ nhà” là điều tất yếu của kẻ làm trai. Nhưng trong cảnh nước mất nhà tan, ông chỉ còn biết chờ đợi, trông mong một tương lai tươi sáng hơn, một ngày mà đất nước có thể khôi phục được vinh quang xưa.
Lời kết
Bài thơ Tự Thuật không chỉ là lời tâm sự của Nguyễn Đình Chiểu mà còn là tiếng lòng của cả một thế hệ chí sĩ yêu nước trong buổi loạn lạc. Giữa muôn trùng đau thương, ông vẫn kiên định với tinh thần trung nghĩa, vẫn mong mỏi một ngày quê hương hồi sinh.
Hơn một thế kỷ đã trôi qua, nhưng những câu thơ ấy vẫn vẹn nguyên giá trị. Đọc Tự Thuật, ta không chỉ thấy một tâm hồn đầy bi phẫn trước cảnh nước mất, mà còn cảm nhận được một ý chí kiên cường, một tấm lòng yêu nước không bao giờ lụi tàn.
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
