Xem bói
Trải xem thường chuộng báo thi quy,
Nồng nực mùi hương chúa Phục Hy.
Tám quẻ bố ra đường bí yếu,
Sáu hào xây để máy u vi.
Kiết hung muôn việc vài lời đoán,
Thời vận nghìn năm một lẽ suy.
Bày vẽ khắp trời đường hoạ phúc,
Nào con mắt tục mấy người tri.
*
“Xem bói” – Nguyễn Đình Chiểu và góc nhìn minh triết về vận mệnh con người
Trong cõi nhân sinh, con người luôn khao khát tìm kiếm những điều huyền bí, mong muốn nắm bắt vận mệnh của chính mình. Bởi thế, việc xem bói, đoán quẻ, cầu may dường như đã trở thành một thói quen ăn sâu vào đời sống xã hội từ bao đời nay. Nguyễn Đình Chiểu, với cái nhìn sâu sắc và tư tưởng nhân văn, đã mượn bài thơ Xem bói để gửi gắm một thông điệp mạnh mẽ: đừng quá tin vào bói toán mà quên đi giá trị của sự cố gắng, đừng để những lời đoán định vô căn cứ chi phối cuộc đời mình.
Bói toán – sự huyễn hoặc của con người về số mệnh
Mở đầu bài thơ, tác giả nhắc đến việc con người xem trọng những lời tiên đoán, tin tưởng vào những dấu hiệu siêu nhiên để tìm kiếm câu trả lời cho tương lai:
“Trải xem thường chuộng báo thi quy,
Nồng nực mùi hương chúa Phục Hy.”
Ở đây, “báo thi quy” nhắc đến việc xem bói rùa, một hình thức bói toán cổ xưa. Phục Hy, vị vua huyền thoại của Trung Quốc, được cho là người sáng tạo ra Bát quái – nền tảng của Kinh Dịch. Câu thơ cho thấy sự thịnh hành của bói toán, khi con người đua nhau đốt hương, cầu khấn, tin tưởng rằng quẻ bói có thể quyết định vận mệnh đời mình.
Vận mệnh có thực sự nằm trong một quẻ bói?
Nguyễn Đình Chiểu tiếp tục chỉ ra cách thức bói toán:
“Tám quẻ bố ra đường bí yếu,
Sáu hào xây để máy u vi.”
Tám quẻ (Bát quái) và sáu hào (cấu trúc của một quẻ Dịch) là những yếu tố chính trong thuật bói toán phương Đông. Tác giả dùng từ “bí yếu” và “u vi” để ám chỉ sự huyền bí, khó hiểu, làm cho con người dễ lạc lối trong những lời tiên đoán mơ hồ. Nhưng liệu những quẻ bói này có thực sự quyết định được số phận của con người?
Bằng một câu khẳng định sắc bén, Nguyễn Đình Chiểu bộc lộ quan điểm của mình:
“Kiết hung muôn việc vài lời đoán,
Thời vận nghìn năm một lẽ suy.”
Vài lời đoán định không thể quyết định cả cuộc đời một con người. Thịnh suy, tốt xấu, may rủi không thể chỉ gói gọn trong một quẻ bói. Nếu chỉ ngồi đó mà tin vào số mệnh, con người sẽ rơi vào trạng thái thụ động, không còn ý chí vươn lên, không còn đủ nghị lực để thay đổi cuộc đời mình.
Những ai mới thực sự hiểu được chân lý?
Đến cuối bài thơ, tác giả như đưa ra một câu hỏi đầy chua xót:
“Bày vẽ khắp trời đường hoạ phúc,
Nào con mắt tục mấy người tri.”
Những lời bói toán về họa phúc được vẽ ra khắp nơi, nhưng có mấy ai thực sự hiểu được đạo lý của cuộc đời? Có mấy ai nhận ra rằng vận mệnh nằm trong chính bàn tay mình, chứ không phải ở những quẻ bói vô hồn?
Thông điệp nhân văn của Nguyễn Đình Chiểu
Qua bài thơ Xem bói, Nguyễn Đình Chiểu không chỉ phê phán sự mê tín của con người mà còn khuyên răn mọi người hãy tự làm chủ cuộc đời mình. Vận mệnh không nằm trong những quẻ bói mà nằm trong sự nỗ lực, trong nhân cách và hành động của mỗi người. Thay vì lo sợ những lời đoán định vô căn cứ, con người nên sống ngay thẳng, làm việc thiện, tu dưỡng đạo đức – đó mới là cách tốt nhất để cải thiện số phận.
Bài thơ của ông không chỉ mang tính triết lý mà còn chứa đựng một tinh thần khai sáng, thức tỉnh con người khỏi những niềm tin mù quáng. Đọc Xem bói, ta không chỉ thấy một Nguyễn Đình Chiểu tài hoa với ngòi bút sắc sảo, mà còn thấy một người thầy luôn đau đáu trước thói hư tật xấu của thời đại, mong muốn con người tìm ra ánh sáng của chân lý thay vì chìm đắm trong những điều hoang đường.
*
Nguyễn Đình Chiểu (1822–1888): Nhà thơ lớn, Danh nhân văn hóa thế giới
Nguyễn Đình Chiểu, tục gọi là cụ Đồ Chiểu, là một nhà thơ yêu nước tiêu biểu của Nam Bộ trong thế kỷ 19. Ông sinh ngày 1/7/1822 tại Gia Định (nay thuộc TP.HCM) trong một gia đình nhà nho. Cuộc đời ông trải qua nhiều biến cố, từ mất mẹ, mù lòa đến cảnh nước mất nhà tan, nhưng ông vẫn giữ vững đạo đức và lòng yêu nước.
Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của nhiều tác phẩm nổi tiếng như Lục Vân Tiên, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, và Ngư tiều vấn đáp nho y diễn ca. Thơ văn của ông thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo,” luôn hướng tới đề cao chính nghĩa, lòng yêu nước và phẩm chất đạo đức.
Với những đóng góp xuất sắc cho văn hóa và tinh thần dân tộc, ngày 24/11/2021, ông được UNESCO vinh danh là Danh nhân Văn hóa Thế giới. Hiện khu đền thờ và mộ Nguyễn Đình Chiểu tại Bến Tre là di tích quốc gia đặc biệt, trở thành điểm đến tri ân của nhiều thế hệ.
Viên Ngọc Quý.
