“Ngô thập hữu ngũ nhi chí ư học, tam thập nhi lập, tứ thập nhi bất hoặc, ngũ thập nhi tri thiên mệnh, lục thập nhi nhĩ thuận, thất thập nhi tòng tâm sở dục, bất du củ” (Ta 15 tuổi lập chí ở học tập, 30 tuổi tạo lập được thành tựu, 40 tuổi không còn nghi hoặc, 50 tuổi biết được mệnh Trời, 60 tuổi nghe đều lọt tai, 70 tuổi làm theo lòng mình muốn mà không vượt khỏi quy củ).
Câu nói trên của Khổng Tử, được ghi lại trong sách Luận Ngữ, là một trong những lời dạy sâu sắc nhất về hành trình phát triển của con người. Qua từng giai đoạn của cuộc đời, Khổng Tử đã khái quát những cột mốc quan trọng mà mỗi người cần đạt được để sống một cuộc đời ý nghĩa, viên mãn và hài hòa với đạo lý. Đây không chỉ là một lời tự sự của Khổng Tử mà còn là kim chỉ nam cho bất kỳ ai trên con đường tu dưỡng và hoàn thiện bản thân.
Hành trình tu dưỡng qua từng giai đoạn
Câu nói bắt đầu với tuổi 15, độ tuổi mà Khổng Tử đã “chí ư học” (lập chí học tập). Ở đây, việc học không chỉ dừng lại ở kiến thức sách vở mà còn là học đạo lý, rèn luyện nhân cách. Đây là giai đoạn gieo mầm cho sự trưởng thành về sau. Với mỗi người, việc xác định mục tiêu và định hướng từ sớm là yếu tố quyết định, giúp xây dựng nền tảng vững chắc cho cuộc đời.
Đến tuổi 30, Khổng Tử nói rằng mình đã “lập” – nghĩa là tạo lập được sự ổn định cả về trí tuệ, nhân cách và sự nghiệp. Ở giai đoạn này, con người cần phải có chỗ đứng vững chắc, tự tin trong cuộc sống, đồng thời định hình rõ con đường mình muốn theo đuổi. Điều này không chỉ yêu cầu nỗ lực mà còn đòi hỏi sự kiên định và quyết tâm vượt qua khó khăn.
Ở tuổi 40, Khổng Tử cho biết mình đã “bất hoặc” (không còn nghi hoặc). Đây là cột mốc của sự chín chắn, khi con người không còn mơ hồ hay dao động trước những thách thức và lựa chọn trong cuộc đời. Sự không nghi hoặc này đến từ việc thấu hiểu bản thân, xã hội và đạo lý, giúp con người đưa ra những quyết định sáng suốt và sống với sự tự tin, vững vàng.
Tuổi 50, Khổng Tử nói rằng mình đã “tri thiên mệnh” (biết được mệnh Trời). Điều này thể hiện sự thấu hiểu sâu sắc về quy luật của cuộc sống, ý nghĩa của sự tồn tại, và vai trò của bản thân trong bức tranh lớn hơn của vũ trụ. Biết mệnh Trời không phải là đầu hàng số phận mà là chấp nhận những điều không thể thay đổi và tập trung vào việc sống đúng với giá trị của mình.
Đến tuổi 60, Khổng Tử đạt đến trạng thái “nhĩ thuận” (nghe đều lọt tai). Đây là lúc con người đạt được sự khoan dung và bình thản trước ý kiến đa chiều, không còn tranh cãi hay bị ảnh hưởng bởi những điều nhỏ nhặt. Đây là dấu hiệu của một tâm hồn rộng mở, sẵn sàng lắng nghe và thấu hiểu mọi điều xung quanh mà không phán xét.
Cuối cùng, ở tuổi 70, Khổng Tử nói rằng mình đã “tòng tâm sở dục, bất du củ” (làm theo điều mình muốn mà không vượt khỏi quy củ). Đây là đỉnh cao của sự tự do trong khuôn khổ, khi con người sống theo bản năng và mong muốn nhưng vẫn giữ được sự hài hòa với đạo lý và chuẩn mực xã hội. Đây là sự dung hòa tuyệt vời giữa cá nhân và cộng đồng, giữa bản ngã và đạo đức.
Bài học từ những câu nói của Khổng Tử
Lời dạy này của Khổng Tử không chỉ là hành trình của một người mà còn là lộ trình lý tưởng để mỗi chúng ta noi theo. Cuộc sống là một quá trình không ngừng học hỏi, rèn luyện và trưởng thành. Ở mỗi giai đoạn, chúng ta cần tập trung vào những mục tiêu cụ thể, từ đó xây dựng nên một nhân cách toàn diện.
Điều đặc biệt trong Những Câu Nói Của Khổng Tử là sự nhấn mạnh vào sự cân bằng giữa cá nhân và xã hội, giữa tự do và khuôn khổ. Con người không chỉ sống cho riêng mình mà còn phải hòa hợp với quy luật chung, giữ gìn giá trị đạo đức và cống hiến cho cộng đồng.
Ngoài ra, lời dạy còn khuyến khích chúng ta không nên nóng vội hay bỏ qua những giai đoạn quan trọng trong cuộc đời. Mỗi cột mốc đều có ý nghĩa riêng, là bước đệm cho sự phát triển ở những giai đoạn tiếp theo. Nếu không lập chí ở tuổi trẻ, chúng ta khó có thể đạt được sự ổn định ở tuổi trưởng thành. Nếu không hiểu rõ bản thân, chúng ta khó có thể đạt được sự tự do và hạnh phúc ở tuổi già.
Tính ứng dụng trong cuộc sống hiện đại
Trong xã hội hiện đại, lời dạy này vẫn còn nguyên giá trị. Khi áp lực và nhịp sống ngày càng nhanh, nhiều người dễ cảm thấy lạc lối hoặc bỏ lỡ những giai đoạn cần thiết để phát triển bản thân. Lời dạy của Khổng Tử nhắc nhở chúng ta rằng, để đạt được sự viên mãn, con người cần không ngừng học hỏi, rèn luyện và tiến về phía trước một cách có kế hoạch và ý thức.
Tóm lại, câu nói “Ngô thập hữu ngũ nhi chí ư học…” của Khổng Tử là một bài học quý giá về hành trình hoàn thiện bản thân. Đó là lời nhắc nhở rằng, để sống một cuộc đời ý nghĩa, chúng ta cần kiên trì tu dưỡng qua từng giai đoạn, đồng thời giữ vững sự cân bằng giữa lý tưởng và thực tế. Đây không chỉ là con đường mà Khổng Tử đã đi, mà còn là con đường mà mỗi chúng ta nên theo đuổi để đạt được sự hạnh phúc và trọn vẹn trong cuộc đời.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
