Khổng Tử, vị hiền triết với những lời dạy vượt thời gian, từng nói: “Mẫn nhi hiếu học, bất sỉ hạ vấn,” nghĩa là lanh lẹ mà hiếu học, không xấu hổ hỏi người thấp kém hơn. Lời dạy này không chỉ khuyến khích con người học hỏi mà còn đề cao tinh thần khiêm tốn, vượt qua tự ái để mở rộng tri thức. Đây là một bài học sâu sắc và cần thiết, đặc biệt trong xã hội ngày nay khi tư duy học tập suốt đời trở thành kim chỉ nam của sự phát triển.
Trước hết, “mẫn nhi hiếu học” nhấn mạnh tinh thần hiếu học và nhanh nhạy trong việc tiếp thu tri thức. Một người lanh lẹ, sáng dạ nhưng không hiếu học cũng khó mà thành công, bởi sự hiểu biết của họ chỉ dừng lại ở những điều đã biết, không thể mở rộng hay làm sâu sắc hơn. Ngược lại, một người dù không quá thông minh nhưng có lòng ham học hỏi, biết tìm tòi và rèn luyện thì vẫn có thể đạt được những thành tựu lớn lao. Câu nói khẳng định rằng, trí tuệ không chỉ phụ thuộc vào năng lực bẩm sinh mà còn ở sự nỗ lực và ý chí học hỏi không ngừng.
Đặc biệt, “bất sỉ hạ vấn” – không xấu hổ hỏi người thấp kém hơn, chính là tinh thần khiêm nhường và vượt qua định kiến để học hỏi. Trong cuộc sống, nhiều người ngại ngùng khi phải hỏi han, đặc biệt là hỏi những người mà họ cho là “kém hơn” mình về địa vị, tuổi tác hay trình độ. Đây là một rào cản lớn, bởi sự học không có giới hạn về nguồn gốc hay vị trí của người thầy. Một đứa trẻ cũng có thể dạy người lớn một bài học về sự trong sáng, một người lao động bình thường cũng có thể chỉ cho trí thức cách làm việc thực tế. Hỏi han không làm chúng ta nhỏ bé đi, mà ngược lại, giúp ta mở rộng tầm nhìn và hoàn thiện bản thân.
Câu nói của Khổng Tử cũng phản ánh một chân lý rằng tri thức luôn tồn tại ở khắp nơi và mọi người xung quanh đều có thể trở thành người thầy của chúng ta. Trong xã hội hiện đại, nơi thông tin và kiến thức không ngừng thay đổi, việc học hỏi từ những người khác, không phân biệt xuất thân hay trình độ, là điều cần thiết. Một người có thể rất giỏi trong lĩnh vực này nhưng lại thiếu kinh nghiệm trong lĩnh vực khác. Chính vì vậy, chỉ khi dẹp bỏ cái tôi, ta mới có thể học được những điều mới mẻ và bổ ích từ bất kỳ ai.
Bên cạnh đó, lời dạy “bất sỉ hạ vấn” còn nhắc nhở chúng ta về giá trị của sự khiêm tốn. Người khiêm tốn luôn biết mình chưa hoàn hảo, chưa biết đủ và cần học hỏi nhiều hơn nữa. Ngược lại, sự kiêu ngạo dễ dẫn đến trì trệ và thất bại, bởi khi tự mãn, con người sẽ không còn động lực để học hỏi hay cải thiện bản thân. Trong lịch sử, nhiều nhân vật vĩ đại đều sở hữu đức tính khiêm nhường. Họ không ngừng tìm tòi, học hỏi từ những người xung quanh, kể cả những người tưởng chừng kém cỏi hơn mình.
Ngoài ra, lời dạy của Khổng Tử còn gợi mở một thông điệp quan trọng về giáo dục. Một xã hội phát triển không chỉ phụ thuộc vào những cá nhân xuất sắc mà còn cần sự phổ biến tinh thần học hỏi và chia sẻ tri thức. Khi mỗi người đều sẵn lòng học từ người khác và giúp đỡ người khác học tập, tri thức sẽ được lan tỏa và nâng cao. Điều này không chỉ giúp cá nhân phát triển mà còn tạo ra một cộng đồng đoàn kết, tiến bộ.
Tóm lại, câu nói “Mẫn nhi hiếu học, bất sỉ hạ vấn” của Khổng Tử không chỉ là một lời khuyên về cách học mà còn là một triết lý sống. Học hỏi là con đường không bao giờ có điểm dừng, và trên hành trình ấy, sự khiêm nhường, tinh thần ham học và ý chí vượt qua định kiến chính là những yếu tố giúp con người trưởng thành. Hãy luôn nhớ rằng, một người biết học từ bất kỳ ai sẽ không bao giờ cạn kiệt tri thức, và một tâm hồn khiêm tốn sẽ luôn rộng mở đón nhận những điều tốt đẹp từ cuộc sống.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
Hành Trình Hoàn Thiện Bản Thân Qua Những Câu Nói Của Khổng Tử
