Khổng Tử từng nói: “Tam nhân hành, tất hữu ngã sư yên; trạch kỳ thiện giả nhi tòng chi, kỳ bất thiện giả nhi cải chi” nghĩa là trong ba người cùng đi, ắt có người là thầy của mình; chọn điều tốt của người mà học theo, thấy điều chưa tốt của người mà tự sửa mình. Lời dạy này là kim chỉ nam cho sự học hỏi không ngừng, sự khiêm tốn trong tư duy, và cách hoàn thiện bản thân qua việc quan sát và học tập từ người khác.
Trước hết, câu nói nhấn mạnh rằng tri thức và bài học có thể đến từ bất kỳ ai. Khổng Tử không phân biệt địa vị, tuổi tác, hay trình độ của những người xung quanh mà coi mọi người đều có thể là thầy, nếu chúng ta biết nhìn nhận đúng cách. Điều này thể hiện tinh thần khiêm tốn của một người ham học hỏi. Không ai là hoàn hảo, nhưng mỗi người đều có những điểm mạnh riêng để chúng ta học hỏi, từ trí tuệ đến phẩm chất đạo đức, hay cả những kỹ năng nhỏ nhặt trong cuộc sống.
Trong thực tế, nhiều người có xu hướng chỉ coi trọng những người giỏi hơn mình hay có địa vị cao hơn mình, mà bỏ qua giá trị từ những người bình thường xung quanh. Khổng Tử muốn nhắc nhở rằng, ngay cả từ những người giản dị nhất, ta vẫn có thể học được những điều quý giá. Một người lao động chăm chỉ có thể dạy ta về sự kiên nhẫn, một đứa trẻ ngây thơ có thể dạy ta về sự chân thành, và một người gặp thất bại có thể dạy ta bài học về cách đứng dậy sau vấp ngã.
Phần thứ hai của lời dạy, “trạch kỳ thiện giả nhi tòng chi, kỳ bất thiện giả nhi cải chi” (chọn cái tốt của người mà học theo, cái chưa tốt của người mà tự sửa mình), đề cập đến cách ứng xử khi đối diện với sự đa dạng của con người. Thay vì chỉ trích hay khinh thường những điều chưa tốt ở người khác, chúng ta nên lấy đó làm bài học để tự kiểm điểm và sửa đổi chính mình. Điều này không chỉ giúp chúng ta trưởng thành mà còn tránh được thái độ phán xét, vốn dễ dẫn đến sự xa cách trong các mối quan hệ.
Câu nói của Khổng Tử cũng phản ánh một triết lý giáo dục nhân văn: học không chỉ là tiếp nhận tri thức, mà còn là sự hoàn thiện bản thân về cả tâm hồn và nhân cách. Chúng ta không chỉ học những điều tích cực từ người khác mà còn cần biến những điều chưa tốt của họ thành cơ hội để soi rọi lại chính mình. Đó là quá trình học tập toàn diện, giúp con người ngày càng hoàn thiện hơn.
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, lời dạy này vẫn giữ nguyên giá trị. Mỗi người đều sống trong một môi trường đa dạng, nơi mà cách sống, suy nghĩ, và hành động của mỗi cá nhân đều khác biệt. Thay vì chỉ nhìn vào khuyết điểm của người khác để phán xét hay chỉ trích, hãy dùng chính những điều đó để tự hỏi bản thân: “Liệu mình có mắc lỗi tương tự không? Mình có thể làm gì để tốt hơn?” Đồng thời, hãy không ngừng học hỏi những điều hay và tích cực từ mọi người xung quanh, bởi ai cũng có thể là một tấm gương để ta soi chiếu.
Điểm đặc biệt trong lời dạy của Khổng Tử là sự kết hợp giữa học tập và hoàn thiện bản thân. Học hỏi từ người khác không chỉ để tích lũy kiến thức mà còn để nâng cao nhân cách. Bài học này thúc đẩy chúng ta giữ một tinh thần khiêm nhường, không ngừng học hỏi, và luôn nhìn vào bản thân để cải thiện.
Tóm lại, “Tam nhân hành, tất hữu ngã sư yên” không chỉ là một lời dạy về sự học hỏi, mà còn là bài học sâu sắc về cách sống khiêm tốn, nhân văn, và cầu tiến. Mỗi người xung quanh đều có thể trở thành người thầy, nếu chúng ta biết mở lòng và biết nhìn nhận. Hãy trân trọng những cơ hội học hỏi từ cuộc sống, dù đó là điều tốt để noi theo hay điều chưa tốt để tự sửa mình. Bằng cách đó, chúng ta không chỉ trở nên giỏi hơn mà còn trở thành một con người hoàn thiện hơn, sống trọn vẹn ý nghĩa và giá trị của bản thân.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
Hành Trình Hoàn Thiện Bản Thân Qua Những Câu Nói Của Khổng Tử
