Bài viết của GS Ngô Bảo Châu ngày 23/5/2024 mở ra một góc nhìn nhân văn, sâu sắc về vai trò của tôn giáo trong đời sống xã hội, và cách chúng ta nên thấu hiểu mối quan hệ giữa con người và đời sống tâm linh.
Thay vì tiếp cận tôn giáo qua những khái niệm siêu hình trừu tượng, GS Châu dẫn dắt bằng một so sánh thực tế: rượu, thuốc lá, chất kích thích – những thứ mà cơ thể không cần, nhưng con người vẫn tìm đến để xoa dịu nỗi đau tinh thần.
Trong khi đó, thực hành tôn giáo cũng giúp giảm nỗi đau ấy, nhưng một cách tích cực và lành mạnh hơn, vừa bảo vệ cơ thể, vừa bồi đắp tâm hồn, vừa lan tỏa sự an hòa đến cộng đồng.
Bằng sự giản dị mà thuyết phục, bài viết của ông nhấn mạnh: tôn giáo không chỉ là biểu tượng thiêng liêng, mà còn là liều thuốc trị liệu tự nhiên cho tâm hồn nhân loại.
Tôn giáo và nhu cầu chữa lành:
GS Ngô Bảo Châu đã chỉ ra một sự thật cơ bản: Con người không chỉ có những nhu cầu vật chất như ăn uống, nghỉ ngơi, mà còn có nhu cầu tinh thần: được xoa dịu nỗi đau, được tìm thấy ý nghĩa, được an trú trong những bất an cuộc sống.
Rượu, thuốc lá, hay chất kích thích là những phương tiện giảm đau tạm thời, nhưng về lâu dài lại huỷ hoại thân thể và đời sống xã hội.
Ngược lại, thực hành tôn giáo đúng nghĩa – qua thiền tập, cầu nguyện, rèn luyện đạo đức – giúp con người giảm bớt khổ đau, tăng trưởng nội lực tinh thần mà không tổn hại thân xác, thậm chí còn mang lại sức khỏe thể chất và tinh thần.
Sự tiếp cận này không thần thánh hóa tôn giáo, mà đặt nó vào đúng vai trò: một nhu cầu tự nhiên, một nhu cầu trị liệu tinh thần, thiết yếu như cơm ăn áo mặc, nhưng thuộc về phần vô hình của đời sống.
Chính từ góc nhìn đó, GS Châu nhẹ nhàng nhắc nhở:
Đừng coi những người chọn đời sống tâm linh là lạc hậu, yếu đuối hay trốn tránh. Họ đang đáp ứng một nhu cầu nhân bản, cần được thấu hiểu và tôn trọng.
Mối quan hệ đồng thuận- Linh hồn của tôn giáo chân chính:
Một điểm sâu sắc khác mà GS Ngô Bảo Châu nhấn mạnh, là sự phân biệt giữa chính giáo và tà giáo.
Theo ông, trong một tôn giáo chân chính, mọi mối quan hệ đều dựa trên sự tự nguyện:
– Người dân đến chùa, làm công quả, cúng dường, không vì bị ép buộc mà vì tìm thấy an vui trong tinh thần.
– Nhà tu hành sống bằng sự hỗ trợ của cộng đồng, không lạm dụng lòng tin, không cưỡng bức hay thao túng.
Đây là một mô hình trao đổi hai chiều, nơi cả người tu và người ủng hộ cùng có lợi: tâm linh được nuôi dưỡng, cuộc sống xã hội thêm an hòa.
Ngược lại, khi nhà tu hành tranh thủ quyền uy tinh thần để áp đặt vật chất, hoặc dùng nỗi sợ siêu hình để cưỡng ép lòng người, thì tôn giáo biến chất thành tà giáo.
Không phải danh nghĩa, không phải quy mô lớn nhỏ, mà sự tự do và tự nguyện là tiêu chuẩn cốt lõi để phân biệt chính giáo với tà giáo.
Cách nhìn này vừa cởi mở, vừa nghiêm khắc. Nó đặt trách nhiệm lên cả hai phía: người tu hành cần giữ đạo đức tâm linh thanh khiết, và người dân cần tỉnh thức, biết lắng nghe trực giác tinh thần thay vì chạy theo bề ngoài hình thức.
Bảo vệ phẩm giá của người chân tu:
Ở phần cuối bài viết, GS Ngô Bảo Châu chia sẻ trải nghiệm cá nhân khi biết đến sư Minh Tuệ – một nhà tu hành đang thu hút sự chú ý của xã hội:
“Nghe Minh Tuệ nói, xem sư đi lại, mình cảm thấy tinh thần yên ổn. Những điều ngây ngô sư nói làm mình yêu mến, kính trọng sư.”
Sự “ngây ngô đáng yêu” ấy, với một người khoa học như GS Châu, không phải là thiếu hiểu biết, mà là dấu hiệu của tâm hồn đã giải thoát khỏi toan tính đời thường.
Chính sự hồn nhiên, chất phác, không màu mè ấy mới là dấu chỉ thực sự của một đời sống tu hành đúng nghĩa.
Ông cũng thẳng thắn bác bỏ luận điệu cho rằng đám đông đi theo sư chỉ vì mạng xã hội kích động. Theo ông, nhiều người – cũng như ông – cảm nhận được chân tu từ con người sư Minh Tuệ, và tự nguyện tìm đến, không vì bất kỳ sự ép buộc nào.
Bằng cách đó, GS Ngô Bảo Châu bảo vệ phẩm giá của những người chân tu trong xã hội, chống lại những định kiến vội vã hoặc những công kích thiếu hiểu biết.
Lời nhắc nhở cho xã hội hiện đại:
Bài viết của GS Châu không chỉ là một sự bênh vực cá nhân, mà còn là một lời nhắc nhở cho cả xã hội:
– Đừng vội xét đoán đời sống tâm linh bằng tiêu chuẩn hiệu quả kinh tế hay sản lượng vật chất.
– Đừng lẫn lộn giữa nhà tu hành chân chính và những kẻ lợi dụng tôn giáo để trục lợi.
– Hãy trân trọng nhu cầu chữa lành tinh thần của con người như một phần không thể thiếu của đời sống xã hội.
Trong một thời đại mà nhiều giá trị bị đảo lộn, bài viết của ông khơi dậy lại một niềm tin giản dị nhưng sâu xa:
Rằng chân lý, sự thiện lương và lòng yêu thương vẫn có thể lan tỏa, bằng những cách thức đơn sơ nhất.
Bằng lối viết mộc mạc, chân thành, GS Ngô Bảo Châu đã đem lại một góc nhìn trong sáng và nhân văn về tôn giáo, đời sống tâm linh và phẩm giá con người.
Đó là lời nhắc nhở rằng trong những bất ổn của thế giới hiện đại, sự yên bình tinh thần, sự tự nguyện yêu thương, và lòng tôn trọng lẫn nhau vẫn là những giá trị cần được gìn giữ, như những dòng suối âm thầm nuôi dưỡng tâm hồn xã hội.
⸻
Tóm tắt bài viết của GS Ngô Bảo Châu:
1. Ý tưởng chủ đạo:
Bài viết của GS Châu mở đầu bằng một sự so sánh mạnh mẽ:
– Rượu, thuốc lá, chất kích thích là những thứ mà cơ thể không cần, nhưng chúng giảm đau tinh thần nên người ta vẫn tìm đến, dù biết có hại.
– Tôn giáo, ngược lại, cũng giúp giảm nỗi đau tinh thần, nhưng thường không gây hại cho cơ thể, thậm chí còn làm tốt lên cả tinh thần lẫn thể chất, và lan tỏa tích cực cho xã hội.
=> Từ đây, GS Châu khẳng định vai trò xã hội và tâm lý của thực hành tôn giáo, tách biệt nó với những hình thức lạm dụng (tà giáo, mê tín).
2. Cách lý giải của GS Ngô Bảo Châu rất độc đáo:
– Ông không tiếp cận tôn giáo từ góc độ thần học, triết học trừu tượng, mà nhìn nó như một nhu cầu tinh thần tự nhiên, gần giống như cách một người tìm đến liều thuốc xoa dịu nỗi đau, nhưng tôn giáo chính thống tích cực thì là liều thuốc lành mạnh.
– Tôn giáo là một giao dịch tự nguyện: Người dân giúp nhà tu hành, nhận lại sự bình an trong tâm hồn. Nhà tu hành sống nhờ sự cúng dường, nhưng trao lại giá trị tinh thần.
=> Tức là, mối quan hệ đôi bên cùng có lợi (không phải đơn thuần “ăn bám” như một số người chỉ trích hời hợt).
– Ngược lại, nếu tôn giáo lợi dụng quyền uy để áp bức vật chất, thì nó trở thành tà giáo, đánh mất bản chất chữa lành và đồng thuận tự nhiên của mình.
3. Ý nghĩa ủng hộ sư Minh Tuệ:
– Phần cuối bài viết, GS Châu kể về trải nghiệm cá nhân với sư Minh Tuệ, rất chân thực và cảm động:
* Ông thấy niềm vui giản dị, yên ổn khi nghe sư nói.
* Ông thừa nhận cảm xúc tích cực, không qua trung gian của lý trí phán xét mà thông qua trực giác tâm hồn.
*Ông tin rằng đoàn người đi theo sư không đơn thuần vì bị mạng xã hội kích động, mà bởi vì họ cảm nhận được chân chất, chân tu từ con người sư Minh Tuệ.
=> Đây là một lời bảo vệ rất tinh tế nhưng đầy sức nặng:
Không phải lập luận hùng biện, mà là sự chứng thực bằng trải nghiệm tinh thần cá nhân – một thứ khó bị phủ nhận.
(Nguồn: Facebook nhà báo Lê Thọ Bình)
