Khổng Tử, nhà tư tưởng vĩ đại của Nho giáo, đã để lại lời dạy: “Chất thắng văn tắc dã, văn thắng chất tắc sử. Văn chất bân bân, nhiên hậu quân tử” nghĩa là nếu sự chất phác nhiều hơn văn vẻ thì thô lậu, văn vẻ nhiều hơn chất phác thì giả dối. Chỉ khi văn vẻ và chất phác hòa hợp hoàn mỹ, con người mới trở thành quân tử. Đây không chỉ là lời khuyên về cách rèn luyện bản thân mà còn là triết lý sâu sắc về sự cân bằng và hoàn thiện nhân cách.
Trước hết, câu nói của Khổng Tử nhấn mạnh sự quan trọng của cả chất phác và văn vẻ trong việc hình thành nhân cách con người. Chất phác tượng trưng cho sự chân thật, bản chất tự nhiên và đạo đức cốt lõi, trong khi văn vẻ biểu hiện cho sự khéo léo, học thức và sự tinh tế trong giao tiếp. Một người quá chất phác mà thiếu đi văn vẻ dễ trở nên cứng nhắc, thô kệch, khó thích nghi trong xã hội. Ngược lại, nếu chỉ chăm chút cho văn vẻ mà không có chất phác, người đó dễ trở nên giả dối, hình thức mà thiếu đi chiều sâu.
Hãy tưởng tượng một người trung thực nhưng không biết cách thể hiện ý tưởng hay giao tiếp khéo léo. Dù có ý tốt, người này có thể khó được người khác hiểu và chấp nhận. Ngược lại, một người nói năng hoa mỹ, cư xử lịch sự nhưng không có lòng chân thật sẽ khó mà được tin tưởng lâu dài. Vì vậy, chỉ khi chất phác và văn vẻ được cân bằng, con người mới đạt đến sự hài hòa trong tính cách, vừa sống đúng với bản chất, vừa khéo léo thích nghi với xã hội.
Câu nói của Khổng Tử cũng nhắc nhở rằng sự hài hòa giữa chất phác và văn vẻ không chỉ là lý tưởng của cá nhân mà còn là phẩm chất cần thiết của người quân tử. Quân tử trong quan niệm Nho giáo không chỉ là người có tài năng và đạo đức mà còn biết cách hành xử tinh tế, làm gương sáng cho người khác. Một quân tử không chỉ sống tốt với chính mình mà còn biết tạo ảnh hưởng tích cực đến cộng đồng thông qua sự cân bằng giữa nội dung và hình thức.
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, lời dạy của Khổng Tử càng trở nên ý nghĩa. Khi cuộc sống ngày càng nhấn mạnh đến hình thức và sự thể hiện bên ngoài, con người dễ bị cuốn vào việc xây dựng một hình ảnh hoàn hảo mà quên đi giá trị cốt lõi bên trong. Ngược lại, có những người giữ gìn đạo đức nhưng lại thiếu kỹ năng giao tiếp hoặc ứng xử, khiến họ khó hòa nhập và phát triển. Vì vậy, bài học về sự cân bằng giữa chất phác và văn vẻ không chỉ giúp con người hoàn thiện nhân cách mà còn thích nghi tốt hơn trong xã hội đầy cạnh tranh.
Bên cạnh đó, sự hòa hợp giữa chất phác và văn vẻ còn đòi hỏi sự rèn luyện liên tục. Chất phác không chỉ là đạo đức bẩm sinh mà cần được nuôi dưỡng qua việc tu tâm, dưỡng tính. Văn vẻ cũng không chỉ là kỹ năng tự nhiên mà cần trau dồi qua học hỏi, tiếp thu tri thức và rèn luyện phong thái. Quá trình này không hề dễ dàng, nhưng nó là con đường dẫn đến sự trưởng thành và trở thành người có ích cho xã hội.
Hơn thế nữa, lời dạy của Khổng Tử khuyến khích con người tự vấn bản thân: “Liệu ta đã cân bằng giữa chất phác và văn vẻ chưa? Ta có đang sống chân thành và biết cách cư xử khéo léo chưa?” Đây là bài học để mỗi người tự hoàn thiện mình, sống một cuộc đời ý nghĩa và đáng kính trọng.
Tóm lại, “Chất thắng văn tắc dã, văn thắng chất tắc sử. Văn chất bân bân, nhiên hậu quân tử” là một triết lý sống sâu sắc, nhấn mạnh sự cân bằng và hài hòa trong nhân cách con người. Chỉ khi giữ được lòng chân thật mà vẫn tinh tế trong cách thể hiện, con người mới đạt đến sự hoàn thiện và trở thành quân tử. Đây không chỉ là bài học của Khổng Tử dành cho thời đại của ông mà còn là kim chỉ nam quý giá cho cuộc sống ngày nay, giúp mỗi người sống một cách trọn vẹn và ý nghĩa.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
Hành Trình Hoàn Thiện Bản Thân Qua Những Câu Nói Của Khổng Tử
