Trong Luận Ngữ, Khổng Tử từng nói: “Kiến lợi tư nghĩa, kiến nguy thụ mệnh” – nghĩa là “Thấy lợi thì suy nghĩ đạo nghĩa, thấy nguy nan thì dấn thân trao sinh mệnh”. Câu nói này không chỉ phản ánh tư tưởng nhân văn cao đẹp mà còn là kim chỉ nam cho đạo đức và trách nhiệm trong cuộc sống.
“Kiến lợi tư nghĩa” – Lợi ích phải đi đôi với đạo nghĩa
Khổng Tử nhắc nhở rằng khi đối mặt với lợi ích, con người cần cân nhắc đạo nghĩa. “Lợi” ở đây có thể là của cải, danh vọng, hay bất kỳ thứ gì mang lại giá trị vật chất hoặc tinh thần. Tuy nhiên, nếu chỉ chạy theo lợi ích mà bất chấp đạo lý, thì lợi ích đó trở thành nguồn gốc của mâu thuẫn và bất công.
Suy nghĩ đạo nghĩa khi thấy lợi chính là tự hỏi: “Điều này có chính đáng không? Nó có làm tổn hại người khác hoặc vi phạm các giá trị đạo đức không?” Người quân tử, theo Khổng Tử, không bao giờ để bản thân bị cuốn theo cám dỗ của lợi ích mà đánh mất sự chính trực và lòng tự trọng.
Trong xã hội hiện đại, lời dạy này càng trở nên quan trọng khi con người ngày càng dễ bị chi phối bởi vật chất và danh lợi. Những hành động phi đạo đức vì lợi ích cá nhân, như gian lận, tham nhũng, hay lạm dụng quyền lực, gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho xã hội. Vì vậy, giữ vững đạo nghĩa trong mọi hoàn cảnh chính là cách bảo vệ giá trị con người và xây dựng một cộng đồng công bằng, văn minh.
“Kiến nguy thụ mệnh” – Trách nhiệm và dũng khí trước hiểm nguy
Phần thứ hai của câu nói khẳng định rằng khi đối mặt với nguy hiểm, người quân tử sẵn sàng dấn thân, không lùi bước. “Thụ mệnh” ở đây không chỉ mang nghĩa phó mặc, mà còn thể hiện sự chấp nhận và đối diện với thử thách bằng tất cả trách nhiệm và lòng can đảm.
Khổng Tử nhấn mạnh rằng người quân tử không chỉ sống vì bản thân mà còn vì nghĩa lớn. Khi xã hội gặp hiểm nguy, họ dám hy sinh lợi ích cá nhân, thậm chí cả sinh mệnh, để bảo vệ lẽ phải và công lý. Đây chính là biểu hiện cao nhất của trách nhiệm và lòng trung nghĩa.
Trong cuộc sống ngày nay, tinh thần “kiến nguy thụ mệnh” được thể hiện qua sự dũng cảm của những người đứng lên bảo vệ công lý, của các chiến sĩ hy sinh vì Tổ quốc, hay đơn giản là những cá nhân dám đấu tranh cho lẽ phải trong công việc và cuộc sống. Họ chính là những hình mẫu đáng noi theo, minh chứng cho tinh thần không khuất phục trước khó khăn.
Sự kết hợp giữa đạo nghĩa và trách nhiệm
Hai phần của câu nói tưởng chừng tách biệt nhưng thực chất gắn bó chặt chẽ với nhau. Chỉ khi biết suy nghĩ đạo nghĩa trước lợi ích, con người mới có thể giữ được lòng chính trực và sự tự trọng để đối diện với nguy hiểm mà không nao núng.
Đạo nghĩa giúp con người định hình các giá trị cốt lõi, trong khi trách nhiệm thúc đẩy hành động vì điều tốt đẹp hơn. Sự kết hợp này tạo nên hình ảnh một con người lý tưởng: sống đúng đắn, chính trực, và không ngại khó khăn để bảo vệ những giá trị mà mình tin tưởng.
Bài học từ lời dạy của Khổng Tử
Lời dạy “Kiến lợi tư nghĩa, kiến nguy thụ mệnh” mang đến cho chúng ta nhiều bài học sâu sắc:
Về đạo nghĩa: Hãy luôn tự vấn lương tâm trước mỗi quyết định liên quan đến lợi ích. Đừng để lòng tham dẫn dắt, mà hãy để đạo lý chỉ đường.
Về trách nhiệm: Dám đối mặt với hiểm nguy không chỉ để bảo vệ bản thân mà còn bảo vệ cộng đồng, những giá trị mà bạn trân trọng.
Về sự kết hợp: Đạo nghĩa và trách nhiệm là hai mặt của một nhân cách hoàn thiện. Một người có đạo nghĩa nhưng không dám hành động khi cần thiết thì không thể trọn vẹn, và ngược lại.
Lời kết
Câu nói của Khổng Tử không chỉ là lời nhắc nhở về đạo đức và trách nhiệm cá nhân mà còn là kim chỉ nam để xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn. Trong mỗi bước đi của cuộc đời, hãy để “lợi” không làm lu mờ “nghĩa,” và hãy để “nguy nan” không làm bạn quên mất trách nhiệm.
Học theo lời dạy này, chúng ta không chỉ sống ý nghĩa mà còn góp phần tạo dựng một thế giới công bằng, nơi mọi người đều được hưởng lợi ích từ những giá trị đúng đắn và bền vững.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
Hành Trình Hoàn Thiện Bản Thân Qua Những Câu Nói Của Khổng Tử
