Khổng Tử, người thầy vĩ đại của Nho giáo, đã để lại lời dạy: “Mặc nhi thức chi, học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện, hà hữu ư ngã tai,” nghĩa là cứ lặng lẽ mà biết, học mà không chán, dạy người không mệt mỏi – những điều này, ta có được bao nhiêu? Lời dạy này vừa là một bài học sâu sắc về tinh thần học tập, vừa là sự tự vấn chân thành của Khổng Tử về con đường truy cầu tri thức và đạo đức.
Trước hết, “mặc nhi thức chi” (lặng lẽ mà biết) khuyến khích con người tu dưỡng một tinh thần học hỏi không ồn ào, không khoe khoang. Người thực sự hiểu biết không cần phô trương sự thông thái của mình, bởi tri thức là giá trị nội tại, không cần ánh hào quang bề ngoài để được công nhận. Trong xã hội hiện đại, khi sự khoa trương tri thức và thành tựu cá nhân dễ dàng được khuếch đại qua mạng xã hội, bài học này càng trở nên quý giá. Một người khiêm tốn và lặng lẽ học hỏi không chỉ tích lũy được tri thức sâu sắc mà còn nhận được sự tôn trọng từ người khác.
Tiếp theo, “học nhi bất yếm” (học mà không chán) nhấn mạnh tinh thần ham học hỏi không ngừng nghỉ. Đây không chỉ là việc tiếp thu tri thức từ sách vở mà còn là học từ cuộc sống, từ con người và thế giới xung quanh. Trong hành trình này, thái độ quan trọng hơn năng lực. Người có thái độ học tập tích cực sẽ không nản lòng trước những khó khăn, mà ngược lại, họ coi đó là cơ hội để khám phá và trưởng thành. Khổng Tử muốn chúng ta hiểu rằng, học tập không chỉ là một nhiệm vụ mà còn là niềm vui, là cơ hội để mở rộng trí tuệ và tâm hồn.
“Hối nhân bất quyện” (dạy người không mệt mỏi) lại là một bước cao hơn trên hành trình tri thức – sự chia sẻ. Người thầy chân chính không chỉ là người có nhiều kiến thức, mà còn là người có tâm huyết và kiên nhẫn trong việc truyền đạt tri thức cho người khác. Dạy dỗ không chỉ là một hành động mang tính bổn phận mà còn là một niềm vui. Trong quá trình chia sẻ, người thầy không chỉ giúp người khác hiểu biết hơn mà còn tự làm sâu sắc thêm sự hiểu biết của chính mình.
Đáng chú ý, câu hỏi tự vấn “hà hữu ư ngã tai” (những điều này, cái nào ta có đây?) thể hiện sự khiêm tốn và ý thức tự nhìn lại của Khổng Tử. Là một bậc thầy vĩ đại, nhưng ông không tự mãn với những gì mình đạt được. Thay vào đó, ông không ngừng nhắc nhở bản thân rằng mình cần phải tiến bộ hơn, hoàn thiện hơn. Đây là một bài học lớn cho tất cả chúng ta: dù ở bất kỳ vị trí nào, hãy luôn giữ tinh thần cầu tiến và không ngừng rèn luyện.
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, lời dạy này mang lại nhiều ý nghĩa. Trong guồng quay của công việc và cuộc sống, nhiều người dễ dàng mất đi niềm đam mê học tập hoặc sự tận tâm trong việc hướng dẫn người khác. Đôi khi, họ coi việc học và dạy chỉ là những trách nhiệm cần hoàn thành thay vì là cơ hội để phát triển bản thân và lan tỏa giá trị. Học tập mà không chán và dạy người không mệt mỏi không chỉ là nhiệm vụ của một cá nhân mà còn là nền tảng để xây dựng một xã hội tiến bộ, nơi tri thức được chia sẻ và lan tỏa không ngừng.
Câu nói của Khổng Tử cũng là lời khuyên về thái độ sống. Học để hiểu biết, dạy để lan tỏa tri thức, và luôn khiêm tốn tự vấn bản thân, đó chính là con đường để đạt được sự trưởng thành và ý nghĩa thực sự trong cuộc đời. Mỗi người cần tự hỏi: liệu chúng ta đã sống theo tinh thần ấy chưa?
Tóm lại, lời dạy “Mặc nhi thức chi, học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện” không chỉ là kim chỉ nam cho việc học tập mà còn là một triết lý sống sâu sắc. Để trở thành một con người trọn vẹn, hãy học với niềm vui, dạy với sự tận tâm, và sống với lòng khiêm tốn. Những giá trị này sẽ dẫn dắt chúng ta đến một cuộc sống ý nghĩa, tràn đầy tri thức và tình yêu thương.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
Hành Trình Hoàn Thiện Bản Thân Qua Những Câu Nói Của Khổng Tử
