Khổng Tử từng dạy: “Bất nghĩa nhi phú thả quý, ư ngã như phù vân” nghĩa là giàu sang không có đạo nghĩa, đối với ta chỉ như áng mây trôi. Câu nói này phản ánh một quan điểm sống sâu sắc, đặt đạo đức và nghĩa khí lên trên vật chất, đồng thời nhắc nhở con người về giá trị thực sự của cuộc đời.
Trước hết, câu nói nhấn mạnh rằng sự giàu sang không phải lúc nào cũng đáng ngưỡng mộ nếu nó được xây dựng trên nền tảng của sự bất nghĩa. “Bất nghĩa” ở đây là hành vi trái với lẽ phải, đạo đức, và các chuẩn mực xã hội. Một người giàu có nhờ dối trá, bóc lột hay làm tổn hại người khác, dù sở hữu khối tài sản lớn, vẫn không thể được coi trọng. Sự giàu sang ấy chỉ như áng mây – thoáng qua, không bền vững, và chẳng để lại giá trị lâu dài cho đời.
Khổng Tử, người đặt nhân nghĩa làm trọng tâm của đạo Nho, xem việc sống có đạo đức quan trọng hơn bất kỳ tài sản nào. Ông nhấn mạnh rằng phú quý chỉ có ý nghĩa khi nó đi đôi với nghĩa lý và lòng nhân hậu. Trong quan niệm của ông, sự giàu sang không phải là mục tiêu tối thượng, mà nhân cách và cách hành xử của một con người mới là điều quyết định giá trị của họ.
Nhìn vào thực tế xã hội hiện nay, lời dạy của Khổng Tử vẫn còn nguyên giá trị. Trong cuộc đua kiếm tìm vật chất, không ít người bất chấp đạo đức, gây tổn hại đến lợi ích của cộng đồng để đạt được mục tiêu cá nhân. Những hành vi như gian lận, tham nhũng, hoặc kinh doanh thiếu đạo đức đều là những ví dụ điển hình của sự “bất nghĩa nhi phú.” Hậu quả là những người này có thể đạt được sự giàu có nhất thời, nhưng danh tiếng và lòng tin từ người khác sẽ dần tan biến, giống như áng mây không để lại dấu vết.
Tuy nhiên, câu nói của Khổng Tử không nhằm bác bỏ hoàn toàn giá trị của phú quý. Ông không xem nghèo khó là lý tưởng, cũng không phủ nhận lợi ích của tiền bạc trong việc cải thiện chất lượng sống. Thay vào đó, ông khuyên rằng con người nên làm giàu một cách chính đáng, dựa trên sự lao động lương thiện và không làm tổn hại người khác. Sự giàu sang đi đôi với đạo đức không chỉ mang lại niềm tự hào mà còn đóng góp tích cực cho xã hội.
Bài học lớn nhất từ câu nói này là sự nhắc nhở về thái độ sống. Trong hành trình cuộc đời, mỗi người cần biết đặt ra những giá trị ưu tiên. Phú quý có thể mang lại niềm vui ngắn hạn, nhưng nhân cách và sự kính trọng từ người khác mới là tài sản lâu dài. Một người sống có nghĩa khí, dù không giàu sang, vẫn luôn được yêu mến và ngưỡng mộ. Ngược lại, sự giàu có mà không có đạo nghĩa chỉ dẫn đến sự cô lập và khinh bỉ.
Ngoài ra, câu nói của Khổng Tử còn giúp chúng ta định hình một thái độ đối với sự phú quý. Thay vì chạy theo tiền bạc bằng mọi giá, hãy xem nó như một phương tiện để đạt được hạnh phúc và ý nghĩa cuộc sống, chứ không phải mục tiêu cuối cùng. Khi ta sống có đạo đức, phú quý sẽ tự đến một cách tự nhiên và bền vững. Tóm lại, lời dạy “Bất nghĩa nhi phú thả quý, ư ngã như phù vân” là bài học sâu sắc về giá trị thực sự của cuộc đời. Đừng để sự giàu có làm lu mờ lòng nhân nghĩa và đạo đức. Hãy sống một cách chính trực, lấy nhân nghĩa làm nền tảng, bởi chỉ khi đó, sự giàu sang mới thật sự có ý nghĩa và mang lại hạnh phúc bền lâu. Như áng mây trôi, phú quý bất nghĩa rồi cũng sẽ tan biến, nhưng giá trị của nhân cách thì mãi trường tồn.
*
Luận Ngữ
Luận Ngữ là sách sưu tập ghi chép lại những lời dạy của Khổng Tử và những lời nói của người đương thời. Sách Luận Ngữ gồm 20 thiên, mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau.
Đọc sách này, người ta hiểu được phẩm chất tư cách và tính tình của Khổng Tử, nhất là về giáo dục, ông tỏ ra là người thấu hiểu tâm lý của từng học trò, khéo đem lời giảng dạy thích hợp với từng trình độ, từng hoàn cảnh của mỗi người. Như có khi cùng một câu hỏi mà ông trả lời cho mỗi người một cách.
Trình Y Xuyên, một nhà Nho đời Tống nói: “Có người đọc xong Luận Ngữ mà không thấy gì cả, có người đọc xong lại thấy thích thú một vài câu, có người đọc xong thì rất thích thú đến độ múa tay múa chân mà không hay biết”. Bởi vậy, khi đọc Luận Ngữ, phải đọc chậm rãi, suy nghĩ tường tận, càng suy nghĩ càng phát hiện được nhiều điều hay.
Trình Y Xuyên lại nói: “Ai đọc xong Luận Ngữ mà vẫn còn những tính nết như trước khi chưa đọc thì người ấy chưa hiểu được sách Luận Ngữ vậy”. Tóm lại sách Luận Ngữ dạy đạo quân tử một cách thực tiễn, miêu tả tính tình đức độ của Khổng Tử để làm mẫu mực cho người đời sau noi theo.
Viên Ngọc Quý.
Hành Trình Hoàn Thiện Bản Thân Qua Những Câu Nói Của Khổng Tử